Çok beğenerek aldığınız defterlerinize ne yazacağınıza karar veremeyip ya layığıyla kullanamazsam diye kullanmaya kıyamadığınız oldu mu hiç? Sonucu istediğiniz gibi olmaz diye küçük bir adım atmaktan çekindiğiniz ve atmadığınız o adımların birikerek birer dağ oluşunu seyre daldığınız ya da?
Sahi nelerin belirsizliğinden uzaklaştırmaya çabaladık kendimizi?
Belirsizlik ve Belirsizlik Toleransı Nedir?
Belirsizlik, olayların nasıl gerçekleşeceğinin öngörülemediği durumları ifade eder. Hayatta karşılaştığımız her şey planlı olmadığı gibi, belirsizlikler de insan için kaçınılmaz bir durumdur. İçinde bulunduğumuz her koşulun gerçekleşme ihtimali ve yaşantısının yan etkileri, önümüze bir ilaç prospektüsü gibi madde madde sunulmaz. Öngörülemeyen bu koşullar; dikkati azaltıp çalışma belleği kaynaklarını aşırı kullandığından bazı kişilerde çokça kaygı, stres ve huzursuzluk yaratabilmektedir.
Belirsizlik bir algıdır. Dolayısıyla belirsizliğin yarattığı rahatsızlıktan kurtulabilmek için de bilişsel algımızı değiştirmemiz gerekir. Şimdiye kadar “tehlikeli” saydığımız bu algıyı yıkmak ve öngörülemezi lehimize çevirmek, belirsizlikten duyduğumuz rahatsızlığı ortadan kaldırmamıza destek olabilecektir.
Çalıştığınız iş yerinde yeni bir pozisyonun açılacağının bilgisini alan aynı departman ve pozisyondaki 2 kişiyi düşünün. Pozisyonun görev tanımları, çalışma sistemi ve şirket içinden bir geçiş mi yoksa dışarıdan bir alımla mı kapanacağına dair bir bilgi yok. Haberi alan ekip arkadaşlarınızdan biri, açılacak yeni pozisyonun kendi yerini sarsacağı endişesine kapılırken bir diğeri ise bunun kendisi için güzel bir gelişim alanı yaratacağı düşüncesiyle kendisini olumlu bir heyecanın içinde bulabilir.
İşte burada bu iki kişinin aynı duruma karşı verdiği farklı tepkiler bize, belirsizlik durumunu algılayış biçimlerinin ve dolayısıyla buna toleranslarının farklı olduğunu gösterir. Hatırlayacağınız gibi belirsizlik bir algıydı.
Belirsizlik toleransı ise, bireyin algılanan belirsizliğe daha fazla veya daha az yoğunlukta tepki verme yönündeki sistematik ve istikrarlı eğilimidir [1]. Bu eğilim, örnekte olduğu gibi bazı kişilerde yoğun kaygıya neden olurken bazıları için heyecan vericidir.
Etkinin Gücü: Belirsizlik Herkeste Aynı Hissettirmez
Peki belirsizliğe karşı toleransı düşük kişiler, her belirsiz koşula aynı şekilde mi tepki verir?
Şimdilerde çokça tercih edilen dedektiflik oyunlarını düşünelim. Tüm suçlu ifadelerini incelediğiniz ama elinizde pek de kesin kanıt bulunmayan ve buna karşılık sonucunda sizden suçluyu bulmanız istenen oyunlar.
Sonucuna ulaşmak istediğiniz bir belirsizliğin içinde başrolsünüz ancak hangi suçluda karar kılarsanız kılın, durumun etki alanına girmeyeceksiniz. Yani suçlunun seçimi, yaşantınızda önemli bir yer kaplamayacak. Bunun gibi gizem içeren ve kişileri meraka sürükleyen belirsizliklerin kişilerde kaygıya sebebiyet vermeyecektir. Çünkü bu belirsizlik, bizim için bir tehdit unsuru yaratmayacaktır.
Zeigarnik Etkisi ve Belirsizlik
Bilgi eksikliği merak yaratır. Tıpkı Zeigarnik etkisinde olduğu gibi. Literatürde Zeigarnik etkisi; yarım kalmış, tamamiyle sonuçlanmamış işlerin nihayete erdirilene kadar daha kolay hatırlanmasına verilen isimdir.
Bu akıl kurcalayan tamamlanmamışlık zihninizde süzülmeyi sonlandırdığında, düşüncenin kendisinden uzaklaşmak kolaylaşır. Örneğin çok zamanınızı alacağını bildiğiniz bir rapor, işin içinden nasıl çıkacağınızı kestiremediğiniz için kenarda uzunca bir süre tamamlanmayı bekler ve gün gelip de raporu bitirene kadar aklınıza her gelişinde karnınızda kramplar hissetmenize neden olur.
Günlük Yaşamda Belirsizlik: Pandemi Örneği
Biraz da belirsizliğin yakın geçmiş örneğine bakalım; pek çoğumuz kelime anlamına bile tam manasıyla aşina değilken pandemi sürecinin içerisinde bulduk kendimizi. Kelimenin anlamını bilmediğimiz gibi neyle karşılaşacağımızı da bilemediğimiz ve hayatımızın tamamiyle ev sınırları içerisinde kaldığı bir dönemdi bu.
Ama kimisi evlere kapandığımız bu dönemi karamsarlık ve kaygı ile geçirirken kimisi ise evini spor salonuna çevirdi, hatta bazılarımız fırıncı olup her gün yeni bir tarifle ekmek yapmayı öğrendi.
Kişilerin tutumlarında etkili olabilecek faktörler arasında psikolojik sağlamlık, kişisel deneyimler gibi pek çok faktörden bahsedebileceğimiz gibi psikolojik esneklik kavramını da sayabilmek mümkün. Psikolojik esneklik; bireylerin zor ve belirsiz durumları kabul ederek başa çıkma ve uyum sağlama değişkenliğini ifade eder.
Belirsizliğe daha açık bir kapı bırakabilen bireylerin psikolojik esnekliğinin yüksek olduğunu görebilmek mümkündür.
İş Yaşamında Belirsizlik: Ekip Dinamikleri ve Tepki Biçimleri
Peki iş yaşamımızda kendimizin ve ekip arkadaşlarımızın belirsizlikle mücadelede hangi tarafta yer aldığını nasıl anlayabiliriz?
Belirsizliğe karşı toleransı yüksek olan ekip üyeleri;
– durumları iki uç (iyi/kötü, doğru/yanlış vb.) olarak değil de bir spektrum olarak görür,
– psikolojik esnekliği yüksektir,
– yeni ekipler ve yeni iş bölümleriyle çalışmaya kolayca gönüllü olur,
– değişen koşullara kolay uyum sağlar ve
– motivasyonunu yüksek tutar.
Belirsizliğe karşı toleransı düşük olan bireylerde ise hafızanın geri çağırılması ve belirsiz bir durumla ilişkili bilgilerin hatırlanması zorlaşabilir. Bilinen koşullar daraldığında yanlış karar verme ihtimalini en aza indirme çabasıyla fazlasıyla mücadele vermesi gerektiğinden, bu belirsizlik durumlarında karara varma süreci uzar ve tedirginliği artar.
Hatta sonucun belirsiz ve istenen gibi olmama ihtimali, kişinin işi ertelemesine ve başlamaktan kaçınmasına sebep olabilir. Yeni ve birbirine alışık olmayan bir ekibin içerisinde yer almaları zorlayıcı olabilir.
Bu kişiler sürpriz gelişmelerden hoşlanmayan, kontrol edebilecekleri çerçevenin dışına çıkmaktan kaçınan, adımlarını sağlam atmaktan yana olan özellikleriyle karşımıza çıkabilir. Kendilerini güvende hissedebilmek ve öngörülemeyen sonuçlardan kaçınabilmek adına bazı güvenli davranış ritüelleri yaratabilirler.
Örneğin hâlihazırda 2 kere kontrol ettiği bir yapılacaklar listesine motamot uymak ve aynı listeyi 3. bir kez daha kontrol etmek kendisini rahatlatır.
Belirsizlikle Başa Çıkmak İçin Neler Yapabiliriz?
Belirsizlik zihnimize bir tamamlama alanı yaratır. Böylelikle boşlukları doldurabilmek için tahmin yürütür, yanlış tahminlerimizin yerlerine doğruları koyarak ilerleriz. Ki bu da bize yeni bir öğreti ve gelişim alanı katar.
Belirsizliği bir engel olarak görmekten uzaklaştırabilmek için:
– Sadece en kötü senaryoyu değil, belirsizliğin doğurabileceği tüm senaryoları düşünün.
– Hislerinizi tanımlamak ve somutlaştırmak onları kabul etmeniz ve yönetmenize yardımcı olur.
– Belirsiz sonuçlardan kaçınma yöntemi olarak belirli davranış ritüellerini uyguluyorsanız bunları aşamalı olarak sınırlandırmayı deneyebilirsiniz.
– Yapılacaklar listenizdeki tek bir adımın tekrarlı kontrolleri sonucunda kendinizden defalarca aldığınız onayın sıklığını azaltmak, belirsizliğe rağmen olumsuz bir sonuçla karşılaşmadığınızı fark etmenize yardımcı olur.
Sonuç
Sonuç olarak, günlük yaşamda ve iş yaşantısında belirsizlikle iç içe olmak oldukça beklenir, hatta esasında kaçınılamaz bir durumdur. Bu nedenle önemli olan belirsizliği tamamen ortadan kaldırmak değil, onunla birlikte hareket edebilme becerisini geliştirmek ve kesinliği aramak yerine bilinmezliğin içinde yürümeyi öğrenmektir.
Kaynakça
McLain, D. L., Kefallonitis, E., & Armani, K. (2015). Ambiguity tolerance in organizations: definitional clarification and perspectives on future research. Frontiers in psychology, 6, 344. [1]
