Tüketim Çılgınlığının Getirdiği Tehlike: Alışveriş Bağımlılığı (Onyomani)

Bağımlılık, bireyin bir maddeye veya bir davranışa karşı kontrolünü kaybetmesidir. Her şeye karşı bağımlılık geliştirilebilir ve bunlardan biri de günümüzde özellikle teknolojinin gelişimi ile ürünlere kolaylıkla erişim sağlamak mümkün olduğundan ötürü ortaya çıkan alışveriş bağımlılığıdır. Psikolojik bir rahatsızlık olan alışveriş bağımlılığı (onyomani); kişinin bir süreliğine rahatlama sağlamak için ihtiyacı olmadığı halde kontrolsüz alışveriş yapma davranışını belirtir. Onyomani, onios (satış) ve mania (çılgınlık) kelimelerinden türetilmiştir.

Alışveriş bağımlılığında kompulsif (tekrar eden) satın alma davranışı, ihtiyaç olmadığı halde öyle görülmesi, anlık istek ve haz söz konusudur. Alışveriş bağımlılığında satın alma davranışının verdiği haz, satın alınan nesneden büyüktür. Yani alışveriş bağımlılığı olan birinde bir nesneyi almak değil, onu alma düşüncesi ön plandadır. Yapılan çalışmalar alışveriş yapmanın mutluluk hormonu olan serotonini arttırdığını ortaya koymuştur. İnsanlar alışveriş yaptıklarında mutlu olurlar ve bu mutluluğu sürekli bir şeyler satın almakla ilişkilendirirler. Böylelikle sürekli satın alma davranışına yönelen bireyler, alışveriş bağımlılığı olma tehlikesiyle karşı karşıya kalabilirler.

Alışveriş Bağımlılığının Başlangıç Yaşı ve Yaygınlığı

Alışveriş bağımlılığının başlangıç yaşı aslında çoğunlukla bireyin çekirdek ailesinden ayrılma, özgürleşme adımlarının atıldığı zamandır. Yapılan çalışmalar doğrultusunda 18-30 yaş aralığı alışveriş bağımlılığının başlangıç yaşı olarak belirtilebilir. Alışveriş bağımlılığında toplumun %6’sı etkilenmektedir. Kadınların %47,9’u, erkeklerin ise %37,4’ü alışveriş bağımlılığı belirtilerini göstermiştir.

Alışveriş bağımlılığı aynı zamanda anksiyete, duygu durum bozuklukları, yeme bozukluğu, saç çekme ve deri yolma bozukluğu, madde kullanım bozuklukları ve kişilik bozuklukları ile de ilişkilendirilen bir rahatsızlıktır.

Alışveriş Bağımlılığının Birçok Nedeni Vardır

Kapitalizm Etkisi

Kapitalizmin bireylere “sen sahip olduklarınsın” mesajını vermesi ve tüketimi teşvik etmesi alışveriş bağımlılığında önemli bir sebeptir.

Hedonik Satın Alma Davranışı

Ürünü satın alan birey, bu durumdan haz alır ve rahatlamış hisseder; ancak sonrasında pişmanlık, suçluluk ve utanç duyma ortaya çıkar. Alışveriş bağımlılığı olan bir birey, bu geçici rahatlamaya rağmen alışveriş döngüsünü sürekli tekrar eder.

Özenme, Sosyal Medya ve Reklamlar

Günümüzde influencerların rol model olarak görülmesi ve insanlarda özenme davranışına sebep olması, kullandıkları ürünleri, markaları sürekli sosyal medyada paylaşmaları, insanların sürekli bu duruma maruz kalmaları alışveriş bağımlılığını önemli düzeyde etkilemektedir. Ayrıca markaların yaptığı indirimlerden insanların teknolojik aletler ve sosyal medya sayesinde kolaylıkla haberdar olmaları da bu durumu tetiklemektedir.

Marka Takıntısı

Bireyin özsaygı, aidiyet, değer görme gibi psikolojik ihtiyaçlarını tüketim üzerinden gidermeye çalışmasının yansımasıdır. Marka bireyler için güç, saygınlık sembolü haline gelebilir.

İnternet ve Kredi Kartı Kullanımındaki Artış

Bir ürünü satın alabilmek için belli bir yere gitmeden internet sayesinde kolayca ulaşabilmek ve kredi kartı kullanımında yaşanan artış, temassız özellikle kolay bir şekilde ödeme yapılması insanların satın alma davranışına kolayca yönelmelerine sebep olmaktadır.

Benlik Saygısında Azalma

Benlik saygısı düşük olan bir birey, bu eksiklik hissini alışverişle gidermeye çalışır.

Sosyal Dışlanma

İçinde bulunulan ya da içinde bulunulmak istenilen ortamlarda dışlanmamak için, o ortamdaki insanlar gibi giyinmek, onların kullandıklarını kullanmak beraberinde sürekli satın alma davranışını getirir.

Zorlayıcı Biriktirme Davranışı

Alışveriş bağımlısı olan birey sürekli yeni ürünler alır. Zorlayıcı biriktirme davranışına sahip olan birey ise aldığı ürünleri elden çıkaramaz. Her iki durumda da davranışı kontrol edememe baş gösterir. Zorlayıcı biriktirme davranışı gösteren birey, elden çıkaramadığı ürünler dışında lazım olacağı gerekçesiyle daha çok alışverişe yönelebilir.

Cinsiyet Farklılığı

Yapılan araştırmalar, alışveriş bağımlılığının kadınlarda daha sık görüldüğünü ortaya koymaktadır.

Sosyal Statü Beklentisi

Statü, meslek, eğitim vb. kadar sahip olunan nesneler ve markalar üzerinden de değerlendirilir.

Kaygı ve Depresyon

Kaygı, depresyon, tekrar eden düşüncelerle birlikte deneyimlenen olumsuz duygular; bu duyguları bastırmak ya da bu duyguların sebep olduğu boşluğu doldurmak için insanlar alışverişe yönelebilirler.

Alışveriş Bağımlılığının Belirtileri

• Bireyin sürekli alışveriş yapma düşüncelerine sahip olması, bu düşünceleri kontrol etmekte zorlanması

• Hesaplanandan daha fazla alışveriş yapma

• Problemlerini ortadan kaldırmanın çok zor olduğu zamanlarda para harcamak için güçlü bir ihtiyaç duyma

• Kişinin kendisini kötü hissettiğinde para harcamak istemesi

• Para miktarının çok ciddi oranda yükselmesi

• Maddi sıkıntılara rağmen alışverişe devam etmek

• Bireyin alışveriş yapınca rahatlaması, güçlü ve huzurlu hissetmesi

Alışveriş Bağımlılığından Kurtulmak İçin Öneriler

• Mutsuzken alışverişe çıkmamak; mutsuz olan birey o an sağlıklı karar vermeyebilir ve mutlu olmak için satın alma davranışına yönelebilir.

• Liste yapmak; ihtiyaç olan ürünlerin listesini yapmak, gerekli olmayan ürünleri almaktan alıkoyar.

• Kredi kartını evde bırakmak; insanlar kartla ödeme yaptıklarında paranın tükenmediği düşüncesine kapılabilirler. Bu yüzden bir miktar para ile alışverişe çıkmak bunun önüne geçer.

• Almak istediği ürünün ne kadar gerekli olduğunu düşünmek; alınmak istenilen ürüne ihtiyaç duyulup duyulmadığına karar vermek ve ihtiyaç olmayan ürünü almamak.

• Ani karar vermemek; beğenilen bir ürünü hemen almamak, üzerinden biraz zaman geçmesini beklemek ve daha sonra karar vermek de önemlidir.

• Sosyal aktivitelere katılmak; mutlu olmak için alışveriş yapmaya yönelmek yerine arkadaşlarla buluşmak, tiyatroya gitmek gibi aktivitelere katılmak satın alma davranışını kontrol etmek açısından önemlidir.

Kaynakça

Arıduru Ayazoğlu B., Aksu M., Ünübol H., Hızlı Sayar G., (2019). “Alışveriş Bağımlılığı”. Etkileşim. 4. 44-64.