Tamamlanmayan işleri, yarıda kalan konuşmaları gün boyu aklımızda taşırız. İnsan zihni, tamamlanmamış olanı daha çok hatırlama eğilimindedir. Psikoloji literatüründe bu olgu, Zeigarnik etkisi ile açıklanır. Farkında olmasak da bu etkinin, günlük hayatımızda pek çok yansıması vardır.
Örneğin sınavdan çıktığımızda daha çok yapamadığımız soruları hatırlarız. Yarım bıraktığımız bir iş, gün içinde sık sık aklımıza gelir. İki günlük yaptığımız tatili, uzun tatillerden daha çok özleriz. Ya da mutlu sonla biten filmlerden çok yarım kalan aşk hikayelerinden daha çok etkileniriz. Tüm bunlar, zihnimizde tamamlanmayanın, kendini tekrar tekrar hatırlatma özelliğiyle alakalıdır.
Bir Garsonun Hafıza Deneyi
Zeigarnik etkisi, güçlü bir gözlem üzerine ortaya çıkmıştır. Bluma Zeigarnik, arkadaşlarıyla gittiği bir restoranda, garsonun tüm siparişleri not almadan, hatasız olarak getirdiğine tanık olur. Bunu oldukça ilgi çekici bulur ve garsona bunu nasıl yaptığını sorar.
Bunun üzerine garson, siparişleri zihnine yazdığını, teslim ettiği her siparişi hemen zihninden sildiğini söyler. Bu ilgi çekici bilgi üzerine Bluma Zeigarnik, bu etki üzerine bir dizi deney ve araştırmaya başlar (Nickerson, 2023).
Yarım Kalan Görevler Neden Daha Çok Hatırlanır?
Zeigarnik, yaptığı deneylerde katılımcıların, tamamlanmamış ya da yarıda kesilen görevleri, tamamlanmış görevlerden %90 oranında daha fazla hatırladığı verisine ulaşmıştır. Zeigarnik etkisi, temel olarak tamamlanmamış görevlerin, tamamlananlara göre daha iyi hatırlanma eğiliminde olduğunu söyler.
Peki neden zihnimiz yarım kalmış görevleri ve durumları daha iyi hatırlar?
Tamamlanmamış görevler, zihinde, görevi tamamlamaya yönelik dürtüden kaynaklanan bir gerilim yaratır. Görev tamamlandığında gerilim azalır ve zihin bunu bilinç akışından çıkarabilir. Ancak yarım kalan görevler bilinç akışında yer almaya devam eder ve kendini hatırlatma eğiliminde olur.
Bu da oldukça fazla bilişsel yük anlamına gelir. Bu bilişsel yük ancak görev tamamlandığında sona erebilir (Denmark, 2010). Yarım kalan görevler, sözler ve durumlar zihnimizde açık kalmış sekmeler gibidir. Zihin, bu sekmeler için enerji harcarken dikkat için yeterince kaynak kalmayabilir. Bu da gündelik hayatta dikkat ve odaklanma problemlerine sebep olabilir.
Reklamcılığın Psikolojik Silahı
Reklamverenlerin, tüketiciyi cezbedecek reklamlar yapmak ve satın alımı artırmak için psikoloji biliminden yararlandıkları bilinen bir gerçektir. Reklamcıların amacı yalnızca tüketiciyi cezbetmek değil aynı zamanda tüketicinin aklında tutacağı ve hatırlayacağı türde içerikler üretmektir.
Yapılan çalışmalarda, Zeigarnik etkisi ile tüketici dikkati arasında güçlü bir etki bulunmuştur. Reklamverenler, bu psikolojik olguyu akılda kalan, merak uyandıran reklamlar üretmek için kullanmaktadırlar (Hammadi ve Qureishi, 2013).
Dijital Dünyada Zeigarnik Etkisi
Herhangi bir içeriği okumak ya da bir bilgiye ulaşmak istediğinizde web siteleri, blog yazıları ve haber sitelerinde sık sık “Devamı için tıklayın.” gibi yönergeler görürsünüz.
Burada da Zeigarnik etkisinden yararlanılır. Bu yönergeler henüz içeriğin bitmediğini haber verir ve devamına erişmek için okuyucuyu motive eder. Böylece okuyucunun zihninde yarım kalan görevi tamamlama içgüdüsü uyandırır.
İlişkilerde Zeigarnik Etkisi: Yarım Kalmış Aşklar
Bir ilişkiye başladığımızda, partnerimizi daha fazla tanımaya ve ilişkiyi devam ettirmeye yönelik motivasyona sahip oluruz. Geleceğe dair çeşitli planlar yapar, hayaller kurarız. Ancak ilişki aniden bittiğinde, beklenmedik olan bu durumla ilgili ne düşüneceğimizi ya da nasıl hissedeceğimizi bilemeyiz.
“Neden böyle oldu? Neyi yanlış yaptım? Tekrar bir araya gelebilir miyiz?” gibi sorular zihnimizi esir alır. Aniden veya beklenmedik şekilde biten ilişkilerde, bu soruların cevapsız kalması, gerçekleştirilemeyen hayaller ve beklentiler zihnimizde açık kalmış bir dosya gibi tamamlanmayı ve bilinç akışından kaldırılmayı bekler.
Bu yüzden yarım kalmış ilişkilerin, net bir kapanış yapılmış ilişkilere göre unutulması daha zordur. Çünkü yarım kalanı tamamlamak isteyen zihin, size sık sık eski partnerinizi hatırlatacaktır.
Sonuç
Zeigarnik etkisi, yarım kalan ya da bölünmüş görevlerin zihinde neden daha kalıcı olduğunu açıklar. İnsan zihninin bütünlüğe ve kapanışa olan ihtiyacı, yarım kalanı tamamlamanın zor ya da imkansız olduğu bazı durumlarda, zihinsel yorgunluk, kaygı, obsesif düşünceler, ruminasyon ve uyku bozuklukları gibi çeşitli sorunlara yol açabilir.
Bunun yanında öğrenme ve motivasyonu artırması, hedefe yönelik davranışları güçlendirmesi gibi olumlu etkilerinden de söz edilebilir. Bireysel farklılıklar, bağlamsal faktörler ve motivasyon gibi bileşenlere bağlı olarak Zeigarnik etkisi güçlenebilir ya da zayıflayabilir.
Bu psikolojik olgu, bireysel yaşamımızda, medya ve reklamcılık gibi alanlarda büyük bir etki alanına sahiptir. Bu anlamda bu etkinin bilincinde olmak, yaşamımızda daha farkındalıklı seçimler yapmamızda faydalı olacaktır.
Kaynakça
Denmark, F. L. (2010). Zeigarnik effect. The Corsini encyclopedia of psychology, 1-1.
Hammadi, A., & Qureishi, F. K. (2013). Relationship between the Zeigarnik effect and consumer attention in advertisement. World, 3(4).
Nickerson, C. (2023). Zeigarnik Effect Examples in Psychology. Simply Psychology.
