Günlük yaşantı halinde bazen birey başka birisi tarafından izleniyor hissine kapılabilir; fakat bu hissin farklı bir hâli daha vardır: kendi kendini izliyor gibi hissedebilmek. Kişinin sanki kendine dışarıdan bir göz gibi bakıp kendini gözlemleme hissine kapılması klinik psikolojide dikkat çeken bir durumdur. Bu olguya literatürde “içsel bakış” ya da “kendine dışarıdan gözlem yapma hissi” gibi ifadeler kullanılır. Bu olgular psikopatoloji ile doğrudan bağlantılı değildir ama duygu kontrolünde, düzenlemelerinde belirgin zorluk ve kaygı bozuklukları yaşayan bireylerde bu hissin arttığı bilinmektedir.
Kişi genellikle yaşadığı bu hissi açıklamakta oldukça zorlanır; “sanki kendime dışarıdan bakıyorum”, “sürekli kendimi kontrol etmeye çabalıyorum” ya da “davranışlarımı birisi inceliyormuş gibi hissediyorum” şeklinde ifade eder. İçsel bakış deneyimi bireyin kendine yönelik yüksek düzeyde farkındalığını etkiler ve zaman geçtikçe kişinin performans kaygısı, bilişsel yorgunluğu ve sosyal anksiyete yaşamasına sebebiyet verebilir. İçsel bakış yaşantısı, dissosiyatif bir durum değildir; birey gerçeklikten kopmaz, çevresiyle olan iletişimi ve bağı devam eder ama kişi davranışlarını kendi temposunda deneyimlemek yerine kendini sürekli inceleyen, değerlendirmeler yapan bir öz gözlemciye sahiptir.
Nörobiyolojik Açıdan İçsel Bakış
Kendine dışarıdan bir göz olarak bakabilme hissi nörobiyolojik açıdan da açıklanabilir. Öncelikli olarak beynimizde bulunan prefrontal korteks, bireyin davranışlarında planlama, düzenleme yapabilmesine yarayan ve gözden geçirebilme süreçlerinden sorumlu bir kortekstir. Kişide anksiyete seviyesi yükseldiği zaman bu bölgedeki bilişsel kontrol süreçleri işlevsel duruma gelir. Bu durum, bireyin davranışlarını devamlı olarak denetleme, inceleme, değerlendirme ve kontrol etme gereksinimini oluşturur.
Varsayılan mod ağı, beyindeki içsel düşünceler, kendilik algısı ve içsel yansıma ile bağlantılı beyin ağından oluşur ve düzenleme yapar. Bireyin anksiyete yaşadığı durumda bu ağ aktivitesi artmaktadır. Birey, çevreden gelen uyaranlara daha az odaklanmaktadır; bu sebeple dış dünyaya değil de kendi içsel yaşantısına odaklandığı için kendisini dışarıdan bir göz gibi izlediğini hissedebilir.
Stres hormonları arttığı zaman, beyindeki tepki üretmeyle bağlantılı olan amigdala; dış çevreye karşı dikkatli olmasına, bireyin kendisiyle ilgili işaretleri sürekli takip etmesine sebebiyet verebilir. Amigdala, uyaran sebebiyle dış dünyadaki tehditler kadar kendi uyarılarını da tehdit olarak algılamaya başlar. Bu durum kişinin bedensel duyumlarına, düşüncelerine ve duygularına fazla odaklanmasına neden olur.
İçsel Bakışın Anksiyete İle İlişkisi
Anksiyete bozukluklarında görülebilen yapılardan birisi de aşırı kendini gözlemlemedir. İçsel bakış deneyimi, çeşitli anksiyete bozuklukları ile bağlantılıdır:
Sosyal Anksiyete Bozukluğu
Sosyal ilişkilerde yaşanan eleştirilme korkusu, kişinin duygularını ve hareketlerini devamlı izlemesine neden olur.
Genel Anksiyete Bozukluğu
Birey devamlı “önlenemez tehlike” algısı ile yanlışlardan kaçınabilmek için kendisini kontrol eder.
Performans Kaygısı
Sunum yapma, bir konuşma gerçekleştirme, sınav gibi olaylarda birey, düşüncelerini, duygularını ve eylemlerini sürekli gözden geçirme eğilimindedir.
Ne Zaman Klinik Bir Durum Olur?
İçsel bakış deneyimi, kişilerde zaman zaman gözlemlenen bir durumdur ve normaldir. Birey, önemli bir karar aşamasında, stresli bir süreçte veya sosyal baskı hissettiği bazı zamanlarda bu deneyim artabilir.
Ancak şu durumlarda klinik bir tabloya dönüşebilir:
-
Gün içindeki işlevselliği azaltması,
-
Sosyal ortamlardan kaçınmaya yol açması,
-
Sürekli kendini değerlendirme ve sorgulama döngüsüne girmesi,
-
Uyku düzenini bozması.
Kişide çoğu zaman “yeterli değilim”, “herkes bana bakıyor”, “yanlış bir şey yapmamalıyım” gibi otomatikleşmiş olumsuz benlik inançları görülebilir. Sıklığı artan bu anksiyete döngüsünde kalp çarpıntısı, uyuşukluk hissi, titreme gibi fizyolojik belirtiler eklenerek durum klinik bir problem hâline gelebilir ve tedavi gerektirebilir.
Sonuç
İçsel bakış, bireyin kendi duygularını, eylemlerini dışarıdan bir bakış ile gözlemlemesi hâlidir ve en çok da anksiyete bozuklukları ile bağlantılıdır. İçsel bakış kavramı tam olarak tanımlanamamış olsa da içsel farkındalık, öz bilinç ve duyguların düzenlenmesi üzerine yürütülen araştırmalar içsel bakış ile ilgili süreçleri kavramamızı sağlamaktadır.
Klinik alanda bu döngüyü fark edebilmek, danışanın yaşadığı süreci anlayabilmek için önemli bir adımdır. İçsel bakış deneyiminin yoğunluğu sınırlandırıldığında kişi yalnızca anksiyete sürecinde değil, aynı zamanda kendisiyle kurduğu içsel bağda da kuvvetlenme yaşar ve kendisine karşı daha şefkatli bir yaklaşım geliştirebilir.
Kaynakça
Yıldırım, G., & Atilla, G. (2020). Öz Yeterliğin Bilinçli Farkındalık ve Benlik Saygısına Etkisi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(1), 59–84.
Konan, N., & Yılmaz, S. (2020). Üniversite Öğrencilerinin Bilinçli Farkındalık Düzeyleri. Mustafa Kemal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(6), 42–50.
Atalay, Z., Aydın, U., Bulgan, G., Taylan, R. D. (2017). Bilinçli-Farkındalık Temelli Öz-yeterlik Ölçeği-Yenilenmiş: Türkiye Uyarlama Çalışması. İlköğretim Online, 16(4), 1803–1815.
Öztekin, G. G. (2024). The Effects of Social Anxiety on Subjective Well-Being among Adolescents: The Mediating Roles of Mindfulness and Loneliness. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (36), 220–236.
