Bastırma, Freud’un psikanaliz kuramında bahsettiği savunma mekanizmalarından biridir. İdin bazı arzularına, isteklerine karşı ego ve süperego bir tehdit algılayarak kalkan oluşturmaktadır. Kişi idin arzularına karşı utanç, suçluluk, kaygı vb. hissederek bu arzular bilinçdışına itilmektedir. Bu arzular düşünce, davranış, duygu veya geçmişe dair anılar olabilmektedir. Bastırma savunma mekanizması bilinçdışı bir işleyişe sahip olduğu için doğrudan deneysel olarak ölçülüp test edilememektedir. Bu bağlamda nörobilim, “Hatırlama Baskılaması (Retrieval Suppression)” kavramını karşımıza çıkartmaktadır. Hatırlama Baskılaması belli deneyler/modellerle test edildikten sonra literatürde bastırma savunma mekanizması ile benzer nörobiyolojik adımları içerdiği düşünülmektedir. Bu yazıda doğrudan ölçülemeyen bastırma savunma mekanizmasını “Hatırlama Baskılaması” açısından değerlendirerek psikanaliz kuramından nörobilime doğru bir köprü kurulmaya çalışılacaktır.
Bastırma Savunma Mekanizması Nedir?
Freud, kişinin ahlaki çatışmalar, travmatik olaylar ve kabul edilemez dürtüler yaşadığında bastırma savunma mekanizmasını kullanarak bunların bilince ulaşmasını engellediğinden bahsetmektedir. Tüm bunların unutulmayacağını sadece gün yüzüne çıkmamak üzere bilinçdışında gömülü kaldığından bahsedilmektedir fakat her ne kadar gömülü kalsalar dahi kişinin örüntülerini istemsiz bir şekilde etkileyebilmektedir. Bastırma mekanizması, kendini korumak adına bilinçsizce yapılmış olsa dahi çoğu psikopatolojinin altında bilinçdışına bastırılmış sorunlar yatmaktadır. Bastırma mekanizmasının iki aşaması bulunmaktadır. İlk aşama kabul edilemez dürtünün bilinçdışına atılmasıdır, son aşama ise bilince geri dönmemesi adına çabalamasıdır.
Hatırlama Baskılaması (Retrieval Suppression) Nedir?
Nörobilimin gündeme getirdiği kavram, bastırma savunma mekanizmasının aksine bilinçli unutmayı içermektedir. Kişi bilinçli bir şekilde olayı, düşünceyi, dürtüyü vb. hatırlamak istememektedir. Literatürde bazı modellerle ölçülen hatırlama baskılaması, ilk olarak 2001 yılında Anderson ve Green tarafından Think/No-Think (Düşün/Düşünme-Unut/Unutma) Paradigması aracılığıyla ölçülmüştür. Bu deneyle katılımcılara sunulan kelime listelerinden birkaçını unutmaları birkaçını ise hatırlamaları komutu verilmiştir. Unut komutunun verildiği kelimelerde katılımcıların kelimeyi hatırlamakta zorlandıkları ve araştırmanın sonucunda unut komutunun verildiği listede hatırlama oranında anlamlı bir düşüş görüldüğü gözlemlenmiştir. Literatürde hatırlamak istemediğimizde bilinçli şekilde unutmanın mümkün olduğunu kanıtlamaktadır. Çalışma, Freud’un bastırma savunma mekanizmasına benzer bir sürecin davranışsal şekilde gözlemlenebileceğini göstermiş bulunmaktadır. 2001 yılında gerçekleştirilen bu çalışmada nörogörüntüleme tekniği kullanılmadığı için 2004 yılında Anderson, Ochsner, Kuhl ve arkadaşları aynı deney tasarımını kullanarak başka bir çalışma yapmışlardır. Bu çalışmaya FMRI yöntemini ekleyerek unut komutu verildiğinde beynin hangi bölgeleri aktifleşiyor sorusuna cevap aranmıştır.
Hatırlama Baskılamasının Nörobiyolojisi
- Dorsolateral Prefrontal Korteks (dlPFC)
Bu bölge, üst düzey yürütücü işlevlerin yürütülmesinde görev almaktadır. Bastırma sırasında dlPFC, hatırlamak istemediği olayların, düşüncelerin vb. zihne erişimini engellemek için hipokampüsü baskılayarak hatırlamanın bilinçli şekilde engellenmesini sağlamaktadır.
- Anterior Cingulate Korteks (ACC)
Bu bölge, içsel ahlaki çatışmalarla, hataları izlemeyle ilişkilidir. Hatırlama ve bastırma sırasında da aktif rolde bulunmaktadır. Bastırma sırasında hatırlanmaması gereken içeriğin hatırlanma riski olduğu durumlarda devreye girerek prefrontal korteksi uyardığı tahmin edilmektedir.
- Hipokampüs
Bu bölge, öğrenilen bilginin belleğe kaydedilmesinden ve geçmişte var olan bilginin geri getirilmesinde görev almaktadır. Bastırma sırasında, istenmeyen içerikler hatırlanmaz özellikle duygusal veya travmatik anıların geri getirilmesini engellenmektedir. Engellenme işlemi dorsalateral prefrontal korteksin hipokampüsü baskılaması üzerine gerçekleşmektedir. Literatür, hatırlama baskılanmasında hipokampüsün aktivasyonun azaldığını göstermektedir.
- Amigdala
Bu bölge, duygusal bilgilerin işlenmesinde rol almaktadır. Hatırlama baskılanmasında amigdala aktivitesi azalmaktadır. Bu azalma, bastırma sırasında bastırılanların duygusal açıdan da kontrol altında olduğunu vurgulamaktadır.
Bastırma Savunma Mekanizması ile Hatırlama Baskılaması Arasında Benzerlikler
Bastırma savunma mekanizması psikanaliz kuramından, Hatırlama Baskılaması nörobilim alanından gelmiş olsa da işlevleri ve nörobiyolojik süreçleri açısından benzemektedirler. İki kavramda da hatırlanmak istemeyen içerikler bulunmakta ve bu içeriği bilinçten engellemeye çalışmaktadırlar. İkisinde de ortak beyin bölgeleri aktive olmaktadır (prefrontal korteks, amigdala, hipokampüs vb.) Kişinin psikolojik ve zihinsel sağlığı açısından yapılmaktadır.
Sonuç
Bastırma savunma mekanizması bilinçdışı bir yapı olduğu için gözlemlenmesi ve test edilmesi zor bir süreçtir. Nörobilimin gündeme getirdiği hatırlama baskılaması ile literatürden yararlanılarak daha önce yapılan deneyler aracılığıyla bastırma mekanizmasının beyinsel işleyişi açıklanmaya çalışılmıştır. Böylece psikanalitik ekol ile nörobilim aynı çatı altında buluşup açıklanamayan kavramlara ışık tutulabilmiştir.
Kaynakça
Anderson, M. C., & Green, C. (2001). Suppressing unwanted memories by executive control. Nature, 410(6826), 366-369. http://dx.doi.org/10.1038/35066572
Anderson, M. C., Ochsner, K. N., Kuhl, B., Cooper, J., Robertson, E., Gabrieli, S. W., … & Gabrieli, J. D. (2004). Neural systems underlying the suppression of unwanted memories. Science, 303(5655), 232-235. http://dx.doi.org/10.1126/science.1089504
Depue, B. E., Curran, T., & Banich, M. T. (2007). Prefrontal regions orchestrate suppression of emotional memories via a two-phase process. Science (New York, N.Y.), 317(5835), 215–219. https://doi.org/10.1126/science.1139560
