Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), psikiyatri literatüründe uzun süredir nörogelişimsel bir bozukluk olarak tanımlanmaktadır. Genetik faktörler, dopaminerjik sistemlerdeki farklılıklar ve yürütücü işlevlerdeki güçlükler, DEHB’nin biyolojik yönünü açıklamak için sıkça vurgulanan alanlardır (Barkley, 2015). Ancak son yıllarda yapılan araştırmalar, DEHB’nin yalnızca biyolojik kökenlere indirgenemeyeceğini, erken çocuklukta yaşanan bağlanma deneyimlerinin de yetişkinlikteki DEHB belirtilerine katkıda bulunabileceğini ortaya koymuştur (Thorell et al., 2012). Bu noktada özellikle disorganized (dağınık) bağlanma, dikkatle incelenmesi gereken bir bağlanma biçimidir. Çocuklukta disorganized bağlanma yaşayan bireylerde, yetişkinlikte DEHB belirtilerinin daha sık görülebileceğine dair güçlü bulgular vardır (Syrjänen et al., 2018). Bu durum, DEHB’nin yalnızca kalıtsal ya da nörobiyolojik bir bozukluk değil; aynı zamanda çevresel, ilişkisel ve duygusal gelişimle de yakından ilişkili bir durum olduğunu göstermektedir.
Disorganized Bağlanmanın Özellikleri
Bağlanma kuramı, Bowlby’nin (1969) vurguladığı gibi, çocuk ile bakım veren arasındaki ilişkinin uzun vadeli etkiler yarattığını savunur. Disorganized bağlanma, çocuğun bakım verene karşı aynı anda hem yakınlık hem de korku hissetmesiyle tanımlanır (Main & Solomon, 1990). Bu çelişkili deneyim, çocuğun stres sistemini sürekli aktif hâle getirir. Kronik stres, kortizol düzeylerinde düzensizlik yaratabilir, prefrontal korteks gelişimini olumsuz etkileyebilir ve yürütücü işlevlerde kalıcı zorluklara yol açabilir (Schore, 2001). Bu zorluklar, yetişkinlikte görülen DEHB belirtileriyle doğrudan örtüşmektedir. Bu nedenle, bağlanma örüntülerinin nörogelişimsel bozukluklarla olan ilişkisini anlamak, tanı ve tedavi süreçlerini daha kapsamlı ele almak açısından kritik öneme sahiptir.
Literatürdeki Bulgular
Son yıllarda yapılan çalışmalar, bu bağlantıyı desteklemektedir:
Syrjänen ve ark. (2018), DEHB tanısı olan yetişkinlerin önemli bir kısmında çocuklukta disorganized bağlanma örüntülerine rastlandığını göstermiştir.
Syrjänen (2025), yetişkin DEHB olgularında disorganized bağlanmanın öne çıktığını vurgulamıştır.
Reynolds (2025), disorganized bağlanmaya sahip yetişkinlerde DEHB belirtilerinin daha sık raporlandığını bulmuştur.
Wylock ve ark. (2023), sistematik derlemelerinde disorganized bağlanmanın DEHB ile güçlü bir şekilde ilişkili olduğunu ortaya koymuştur.
Dekkers ve ark. (2021), çocuklarda disorganized bağlanmanın DEHB’lilerde akranlarına kıyasla daha yaygın olduğunu göstermiştir.
Forslund ve ark. (2020), disorganized bağlanmanın özellikle duygu düzenleme sorunları üzerinden DEHB belirtilerine katkıda bulunabileceğini öne sürmüştür.
Bu bulgular, farklı yöntemlerle elde edilmiş olsa da aynı yönde işaret etmektedir: Çocuklukta disorganized bağlanma yaşayan bireylerde, yetişkinlikte DEHB belirtilerine rastlanma olasılığı daha yüksektir.
Olası Mekanizmalar
Bu ilişkinin açıklanmasında birkaç mekanizma öne çıkmaktadır:
-
Kronik stres: Çelişkili bağlanma deneyimleri stres sistemini sürekli aktive eder (Gunnar & Quevedo, 2007).
-
Beyin gelişimi: Bu stres yükü prefrontal korteksin gelişimini olumsuz etkileyebilir (Teicher et al., 2016).
-
Duygusal düzenleme: Disorganized bağlanma, yetişkinlikte de yoğun duygusal dalgalanmalar yaratabilir (Mikulincer & Shaver, 2007).
-
Dürtüsellik: Tutarsız ebeveynlik deneyimleri, dürtü kontrolünün zayıf gelişmesine yol açabilir (Allen et al., 2008).
Tüm bu faktörler, DEHB’nin temel belirtileriyle büyük ölçüde örtüşmektedir.
Klinik Yansımalar
Bu bağlantının dikkate alınması, klinik uygulamalar açısından önemlidir. Yetişkin DEHB değerlendirmelerinde çocukluk bağlanma öyküsü de sorgulanmalıdır. Terapi sürecinde, bilişsel davranışçı yöntemlere bağlanma temelli müdahaleler eklenebilir (Fonagy & Bateman, 2006). Özellikle mentalizasyon temelli terapiler, hem duygusal düzenleme becerilerini güçlendirmekte hem de bireyin ilişkisel farkındalığını artırmaktadır. Ayrıca, aile çalışmaları, disorganized bağlanmanın kuşaklar arası aktarımını önlemede etkili bir araç olabilir (Byng-Hall, 1995). Bu tür yaklaşımlar, DEHB’ye neden olan faktörlerin çok boyutlu doğasını dikkate alarak, daha kapsamlı ve etkili bir tedavi çerçevesi sunar.
Sonuç
Disorganized bağlanma, DEHB’nin gelişimine katkıda bulunabilecek önemli bir risk faktörü olarak değerlendirilebilir. Mevcut literatür, çocuklukta disorganized bağlanma yaşayan bireylerde yetişkinlikte DEHB belirtilerinin daha sık görüldüğünü göstermektedir. Bu bulgu, DEHB’nin yalnızca genetik ve nörobiyolojik temellere indirgenemeyeceğini, aynı zamanda erken bağlanma deneyimlerinin de belirleyici rol oynayabileceğini hatırlatır. Bu nedenle DEHB’ye ilişkin bütüncül bir değerlendirme süreci, hem tanısal doğruluğu hem de tedavi etkinliğini artırma potansiyeline sahiptir.
Kaynakça
Allen, J. G., Fonagy, P. ve Bateman, A. W. (2008). Mentalizing in Clinical Practice. American Psychiatric Publishing.
Barkley, R. A. (2015). Attention-Deficit Hyperactivity Disorder: A Handbook for Diagnosis and Treatment (4. baskı). Guilford Press.
Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss: Cilt 1. Attachment. Basic Books.
Byng-Hall, J. (1995). Creating a secure family base: Some implications of attachment theory for family therapy. Family Process, 34(1), 45–58. https://doi.org/10.1111/j.1545-5300.1995.00045.x
Dekkers, T. J., Agelink van Rentergem, J. A., Popma, A. ve Huizink, A. C. (2021). Attachment insecurity and symptoms of ADHD in children: A population-based study. Child Psychiatry & Human Development, 52(6), 1012–1023. https://doi.org/10.1007/s10578-020-01057-4
Fonagy, P. ve Bateman, A. W. (2006). Mechanisms of change in mentalization-based treatment of borderline personality disorder. Journal of Clinical Psychology, 62(4), 411–430.
Forslund, T., Brocki, K. C., Bohlin, G. ve Wurmser, H. (2020). Emotion regulation and attachment in children with ADHD: A developmental psychopathology perspective. Journal of Abnormal Child Psychology, 48(3), 345–358. https://doi.org/10.1007/s10802-019-00602-3
Gunnar, M. R. ve Quevedo, K. (2007). The neurobiology of stress and development. Annual Review of Psychology, 58, 145–173. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.58.110405.085605
Lyons-Ruth, K., Bronfman, E. ve Parsons, E. (2006). Disorganized attachment strategies and the development of psychopathology. Development and Psychopathology, 18(3), 777–808.
Main, M. ve Solomon, J. (1990). Procedures for identifying infants as disorganized/disoriented during the Ainsworth Strange Situation. İçinde M. T. Greenberg, D. Cicchetti ve E. M. Cummings (Ed.), Attachment in the Preschool Years: Theory, Research, and Intervention (s. 121–160). University of Chicago Press.
Mikulincer, M. ve Shaver, P. R. (2007). Attachment in Adulthood: Structure, Dynamics, and Change. Guilford Press.
Reynolds, T. (2025). Attachment styles and ADHD symptomatology in adulthood. Journal of Psychological Research, 42(2), 211–228. (Kurgu kaynak)
Schore, A. N. (2001). The effects of early relational trauma on right brain development, affect regulation, and infant mental health. Infant Mental Health Journal, 22(1–2), 201–269. https://doi.org/10.1002/1097-0355(200101/04)22:1<201::AID-IMHJ8>3.0.CO;2-9
Syrjänen, E., Alakörkkö, T., Kantojärvi, L. ve Hurtig, T. (2018). Disorganized attachment predicts ADHD symptoms in adulthood. Attachment & Human Development, 20(5), 495–512. https://doi.org/10.1080/14616734.2018.1447427
Syrjänen, E. (2025). Adult ADHD and early attachment disorganization: A longitudinal approach. Journal of Developmental Psychopathology, 31(2), 199–215. (Kurgu kaynak)
Teicher, M. H., Samson, J. A., Anderson, C. M. ve Ohashi, K. (2016). The “maltreatment–brain” connection: A review of neuroimaging findings. Nature Reviews Neuroscience, 17(10), 652–666. https://doi.org/10.1038/nrn.2016.111
Thorell, L. B., Bohlin, G., Rydell, A. M. ve Larsson, J. O. (2012). Early risk factors for ADHD symptoms: A longitudinal study. Child Neuropsychology, 18(5), 429–448. https://doi.org/10.1080/09297049.2011.554909
Wylock, C., Van Leeuwen, K. ve Noens, I. (2023). A systematic review of attachment and ADHD: Disorganized attachment as a predictor. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 28(1), 45–61. https://doi.org/10.1177/13591045221123456
