Daha önce küçük bir çocuğu minyatür bir oyuncak ata binmeye çalışırken gözlemlediniz mi? Ya da oyuncak evindeki minik sandalyelerden birine oturmaya çalışırken?
İlk bakışta bu davranışlar komik veya tuhaf görünebilir. Ancak aslında, erken çocukluk döneminin ilginç bir Bilişsel Gelişim sürecini gözler önüne seriyorlar ve bu duruma Ölçek Hatası (scale error) deniyor.
Ölçek hatası, çocukların (özellikle 18 ila 30 ay arasındaki çocukların) etkileşime geçtikleri küçük bir objenin boyutunu kavrayamayarak ona gerçek boyutlu bir obje gibi davranmalarıdır (Casler et al., 2011). Örneğin, oyuncak arabayla oynayan bir çocuğun ona sanki akülü arabasıyla oynuyormuş gibi binmeye çalışması veya bir çocuğun oyuncak bebeklerinin giydiği ceketi giymek için uğraşması bu duruma tipik birer örnektir.
Bu davranış, çocuğun çevresindeki nesnelerin fiziksel özelliklerini algılama biçimi ile bu nesnelere yönelik eylem planlarını nasıl organize ettiğine dair önemli ipuçları sunar.
Deloache ve Arkadaşlarının Deneyi
DeLoache ve arkadaşları (2004) bu durumu test etmek için üç ayrı yaş grubunu içeren bir çalışma tasarladılar: 15-20 ay arası çocuklar, 20-24 ay arası çocuklar ve 24-30 ay arası çocuklar.
Önce çocukların kendi boyutlarındaki bir kaydırakla, arabayla ve sandalyeyle oynamalarına izin verdiler. Çocuklar odadan çıkartılıp oraya geri döndüklerinde ise onlara aynı objelerin minyatür versiyonlarını verdiler.
Sonuçlar ise oldukça ilgi çekiciydi: 54 çocuktan 25’i 40 kez Ölçek Hatası yaptı. Başka bir deyişle, deneye katılan çocuklardan 25’i minyatür oyuncaklarla kendi boyutundaki oyuncaklarla oynadığı gibi oynamaya çalıştı. Ölçek hatasının en sık görüldüğü yaşın yaklaşık 2 yaş civarı olduğu görüldü. Bu bulgu, erken çocuklukta algı, eylem ve bilişsel kontrol arasındaki ilişkinin henüz tam olarak oturmadığını düşündürüyor. Peki, bu hatanın altında yatan bilişsel mekanizma nedir?
İki Bilişsel Model: Çocuk Beyni Bu Hatayı Neden Yapar?
1. Algı-Aksiyon Modeli (Perception-Action Model)
Beyinde iki tane görsel sistem vardır: ventral sistem ve dorsal sistem (Goodale & Milner, 2006; DeLoache et al., 2004). Ventral sistemi “Ne?” sistemi olarak tanımlayabiliriz. Görsel girdileri tanımamızı ve tanımlamamızı sağlar. Ventral sistem uzun vadeli bellekle bağlantılıdır.
Dorsal sistem ise “Nasıl?” sistemidir. Bu sistem, hareket ve eyleme yönelik bilgiyi işler. Nesnelerin konumunu ve onlarla nasıl etkileşim haline geçeceğimizi belirler. Nesnelerin nerede olduğuna göre motor kontrol işlevlerinde etkilidir. Gerçek zamanlı çalışır, hızlıdır ancak ventral sisteme göre daha az bilinçlidir.
Ölçek Hatası yapan çocukların dorsal sisteminin de ventral sisteminin de ayrı ayrı sağlıklı çalıştığı gözlemlenir (Ware et al., 2005). Hatanın sebebi, bu iki sistem arasındaki “iletişim bozukluğu”dur. Örneğin, iki yaş civarında bir çocuk akülü arabayla oynadıktan sonra minyatür bir oyuncak araba verildiğinde ventral sistem “Bu araba!” şeklinde tanıma yapar. Ancak dorsal sistemin oluşturduğu eylem planı henüz nesnenin gerçek boyutuna göre ayarlanamaz.
Bu nedenle çocuk küçük bir arabayı sanki gerçek bir araba gibi kullanmak isteyebilir; içine binmeye ya da direksiyon tutmaya çalışabilir. Bu durum, çocuğun inhibition (kendini durdurma) becerisinin henüz yeterince gelişmediğini gösterir.
Bu açıklama, hatanın görsel sistemler arası iletişim eksikliğinden kaynaklandığını ileri sürer:
Çocuk “ne” olduğunu doğru bilir ama “nasıl” davranacağını doğru ölçekleyemez.
Bu bölüm tamamen Algı-Aksiyon sürecinin bir ürünüdür.
2. Planlama-Kontrol Modeli (Planning-Control Model)
Bu modele göre hareketin iki aşaması vardır: planlama ve kontrol.
Planlama aşamasında beyin, geçmiş deneyimlere göre bir eylem planı oluşturur (Glover, 2004). Örneğin: Çocuk minyatür bir oyuncak arabayı gördüğünde, daha önce büyük arabaya bindiği için “Arabaya binmeliyim” şeklinde bir plan oluşturur.
Kontrol aşamasında ise beyin, hareket başladıktan sonra gerçek zamanlı bilgilerle bu planı düzeltir. Elini arabaya uzatırken, “Bu çok küçük, buna binilmez” bilgisini fark eder ve hareketi düzeltir. Bu modele göre hata planlama esnasında oluşur; çocuk başlangıçta nesnenin boyutunu hesaba katmaz. Kontrol sistemi ise hatayı çoğu zaman eylem sırasında fark eder.
Fark şu şekildedir:
-
Algı-Aksiyon Modeli: Sistemler arası iletişim bozukluğu
-
Planlama-Kontrol Modeli: Bilginin zamanında kullanılmaması
Sonuç
Ölçek hataları, çocuk beyninin dünyayı anlamlandırırken algı ile eylemi nasıl bütünleştirmeye çalıştığına dair eşsiz bir pencere sunar. Bu davranışlar çocukların motor beceriksizliğinden kaynaklanmaz; beynin görsel, eylemsel ve inhibisyon sistemlerinin henüz yeterince gelişmemiş olmasından kaynaklanır. Zamanla prefrontal korteksin ve kendini kontrol becerilerinin gelişmesiyle çocuklar nesnelerin boyutlarına uygun davranmayı öğrenirler. Kısacası bu davranışlar bir “hata” değil; gelişimin doğal bir evresidir.
Referanslar
Casler, K., Eshleman, A., Greene, K., & Terziyan, T. (2011). Children’s scale errors with tools. Developmental Psychology, 47(3), 857–866.
DeLoache, J.S., Uttal, D.H., & Rosengren, K.S. (2004). Scale errors offer evidence for a perception–action dissociation early in life. Science, 304, 1027–1029.
Glover, S. (2004). What causes scale errors in children?. Trends in Cognitive Sciences, 8(10), 440-442.
Goodale, M.A. & Milner, A.D. (2006). One brain – two visual systems. The Psychologist, 19, 660-663.
Ware, E.A., Uttal, D.H., Wetter, E.K., & DeLoache, J.S. (2005). Young children make scale errors when playing with dolls. Developmental Science, 9(1), 40-45.
