İnternet, ekran, teknoloji, sosyal medya… Bunların hepsi hayatımızın birer parçası. Birçok yararı ve bunun yanı sıra aslında birçok da zararı olan parçalarımız. 21. yüzyılda yaşayan bireyler olarak bunu artık kabullendik ve bu şekilde yaşamaya çok alıştık. Ekranı hayatımızdan tamamen çıkarmamız çeşitli sebepler (5 yaşındaki bir çocuk bile okula ya da kreşe gidiyorsa sosyalleşme, akran zorbalığı vb. unsurlar nedeniyle hayatından ekranı tamamen çıkartamayız) dolayısıyla mümkün olmasa da dikkat etmemiz gereken bazı noktalar mevcut. Bu noktalardan en çok konuşulanları genelde bağımlılık ya da ekranın zararları oluyor. Özellikle küçük yaşlarda aşırı ekrana maruz kalan çocukları incelediğimizde beyin fonksiyonları, dil gelişimi, sosyal gelişim vb. birçok konuda akranlarına kıyasla gecikmeler gözlemleyebiliyoruz. Fakat bugün biraz daha soyut bir konu hakkında konuşacağız. Sosyal medya hesaplarımızda ne kadar kendimiz olabiliyoruz? Ya da gerçekten kendimiz olabiliyor muyuz?
Sizce sosyal medya hesaplarında ne kadar kendinizsiniz? Önce bu soru üzerine biraz düşünelim. Bu soruya “Tamamen kendim olabiliyorum” şeklinde cevap verecek birini ben şahsen tanımıyorum. Çünkü farkında olmasak da dikkat ettiğimiz birçok nokta olduğu kadar, değiştirdiğimiz birçok ufak detay da var. Yaptığınız paylaşımları bir düşünün. Bir fotoğraf paylaşmadan önce dakikalarca fotoğrafı inceliyor ya da ufak rötuşlar yapıyor musunuz? Ya da bir cümle paylaşmadan önce tekrar tekrar yazdığınız hiç oluyor mu? “Ya şimdi insanlar ne diyecek?” gibi bir düşünce aklınızın ucundan geçiyor mu? Paylaştığın bir gönderiyi, bir süre sonra pişman olup siliyor musunuz? Peki bunların hepsini ya da bazılarını yapıyorsanız bile, neden yapıyorsunuz?
İstediğimiz kadar “Ben insanların benim hakkımdaki düşüncelerini önemsemem” diyelim, önemsiyoruz. Farkında olsak da olmasak da bu bir gerçek. Bu da kendimizi sunma şeklimizi değiştirebiliyor. Gerçek hayatta da bu durum böyle olmasına rağmen konu sanal ortam olunca, bazı gerçekleri değiştirmek ya da yansıtmak çok daha kolay oluyor.
Tamamen kendimiz olmak yerine, kendimizi idealize ettiğimiz şekilde sunabiliyoruz. Bunlar “gerçek benlik” ve ideal benlik şeklinde tanımlanıyor. Gerçek benlik (actual self), kişinin kendini gördüğü hali olarak tanımlanırken ideal benlik (ideal self) kişinin olmak istedikleri hali şeklinde tanımlanır (Rogers, 1959, akt. Vialle vd., 2024). Vialle ve arkadaşları (2024) tarafından yapılan araştırmaya göre katılımcılar gerçek benliklerini stresli, yalnız, kıskanç, sevdiği insanlardan uzak ve teknolojik cihazlarına bağımlı hale gelmiş; ideal benliklerini ise öz disiplinli, fedakâr, dürüst, zorluklarla baş edebilme cesareti olan, kişisel gelişim için çaba gösteren ve öz kontrolü yüksek şeklinde betimlemişlerdir.
Yani özetle ideal bir benlik yaratıp onu yansıtıyoruz. Bu davranışın altında ise çeşitli unsurlar yatıyor ve kişiden kişiye değişiklik gösterebiliyor. Bir kişi iç çatışmalar ya da yoğun duygular sebebiyle bu davranışa başvuruyorken; bir diğeri başkalarından onay alma ihtiyacı olduğu için bu davranışa başvuruyor olabilir. Düşük özgüven, kaçıngan ya da kaygılı bağlanma stilleri, izolasyon hissi, yabancılaşma hissi de kişiyi bu davranışa iten faktörler arasında gösterilebilir.
Yapılan araştırmalara göre sosyal medya hesaplarının başkalarından olumlu geri bildirim alması kişinin benlik saygısını ve psikolojik iyi oluşunu artırırken; olumsuz geri bildirimlerin ise kişinin özsaygı seviyesini düşürdüğü gözlenmiştir (Kabar, 2024). Bu da ideal benlik sunumuna yol açan faktörlerden biri olarak gösterilebilir.
Yapılan araştırmalara göre öz idealizenin yani ideal bir benlik yaratıp sosyal medyada sunmanın kişilerin psikolojik iyi oluşlarını olumsuz etkilediği, bazı vakalarda ise depresyona yol açtığı gözlenmiştir (Mun & Kim, 2021). Yapılan başka bir araştırmaya göre ise sosyal medyada ideal benliğin yansıtılması ya da sahte bir benlik yaratılarak sunulması bağımlılık haline gelebilir (Monacis vd., 2021). Çünkü kişi internet ortamında olumlu geri bildirimler alıyor, sanal arkadaşları tarafından sevildiğini ve önemsendiğini hissediyor; böylelikle benlik saygısı da olumlu şekilde etkileniyor. Sanal ortamda geçirdiği vakit sayesinde özsaygısı artan bireyler ise daha sık internet ya da sosyal medya kullanma eğiliminde olabiliyor (Kabar, 2024). İdeal benlik ve gerçek benlik arasındaki tutarsızlık ise anksiyeteye yol açabiliyor (Rogers, 1959, akt. Vialle vd., 2024).
Sosyal medyada bir paylaşım yaparken kendinizi olduğunuz gibi mi gösteriyorsunuz bir düşünün. Ve gerekli gördüğünüz zamanlarda dijital detoks yapmayı unutmayın!
KAYNAK
Kabar, P. (2024). Sanal dünyada maskelerimiz: Sanal kimlik, benlik saygısı ve internet bağımlılığının ilişkisi. Bağımlılık Dergisi, 25(3), 244-253.
Monacis, L., Griffiths, M. D., Limone, P., & Sinatra, M. (2021). The risk of social media addiction between the ideal/false and true self: Testing a path model through the tripartite person-centered perspective of authenticity. Telematics and Informatics, 65.
Mun, I. B., & Kim, H. (2021). Influence of false self-presentation on mental health and deleting behavior on Instagram: The mediating role of perceived popularity. Frontiers in Psychology, 12.
Vialle, S. J., Machin, T., & Abel, S. (2024). Better than scrolling: Digital detox in the search for the ideal self. Psychology of Popular Media, 13(4), 687-695.
