Günümüzde sağlıklı yaşam ve beslenme alışkanlıkları giderek daha popüler hale gelirken, bazı insanlar bu trendlerin etkisi sonucunda takıntılı beslenme davranışları geliştirebilmektedir. Sağlıklı beslenme takıntısı, “ortoreksiya nervoza” (orthorexia nervosa) olarak bilinir. ON, nispeten yeni ve henüz resmi olarak sınıflandırılmamış bir yeme bozukluğudur. Terim ilk kez, yiyeceklerin kalitesine, hazırlanışına ve tüketim alışkanlıklarına takıntılı şekilde odaklanan, kendi koyduğu katı diyet kurallarına uyan bireyleri tanımlamak için kullanılmıştır (Bratman, 1997).
Bu makalede, ortoreksiya nervoza nedir, belirtileri, nedenleri, sonuçları ve tedavi yöntemleri ele alınacaktır.
Ortoreksiya Nedir?
Yunanca “orthos“, “doğru” ve “orexis“, “iştah” anlamına gelir. Bu bozukluk, kişinin sağlıklı beslenme konusunda aşırı takıntılı hale gelmesi ve beslenme alışkanlıklarını katı kurallarla kısıtlaması ile karakterize edilir. Anoreksiya nervoza (AN) gibi diğer yeme bozukluklarının aksine, ON temelde kilo kaybıyla değil, yiyeceklerin “saflığı” ile ilgilidir (Arusoğlu vd., 2008).
Yiyeceklerin kalitesi, içeriği ve kaynağı, ON’lu bireyler için çok önemlidir. DSM (APA, 2013) gibi tanı sistemlerinde henüz resmi tanı kriterleri olmasa da, ON; psikolojik sorunlar, besin eksiklikleri, sosyal izolasyon ve yaşam kalitesinde düşüş ile ilişkilendirilmektedir (Koven ve Abry, 2015).
Ortoreksiya Nervoza Belirtileri:
-
Organik, glutensiz, vegan veya çiğ yiyecekler dışında hiçbir şeyi tüketmeme
-
Katkı maddesi içeren gıdalardan kaçınma
-
Yemeklerin belirli sıcaklık ve yöntemlerle hazırlanması gerektiğine inanma
-
Yemek saatleri için katı kurallar oluşturma
-
Dışarıda yemek yemeyi reddetme alışkanlığı
-
Başkalarının beslenme tercihlerini eleştirme
-
“Yasaklı yiyecek” tüketildiğinde yoğun suçluluk hissi yaşama
-
Küçük beslenme hatalarında bile aşırı stres ve kaygı
-
Enerji eksikliği, halsizlik
-
Yemek alışkanlıklarına bağlı anksiyete ve depresyon belirtileri
ON’un Nedenleri
Sosyokültürel Faktörler
-
Obezite damgalaması olan toplumlarda ON riski artar
-
Organik gıdaya kolay erişim, yüksek gelirli toplumlarda risk oluşturur
-
Medyada “temiz beslenme” (clean eating) idealize edilir
-
Sosyal çevreden gelen “ne kadar sağlıklı besleniyorsun” gibi olumlu geri bildirimler ON’u tetikleyebilir
Bilişsel ve Psikolojik Faktörler
-
Beden imajı takıntısı
-
Özellikle üniversite öğrencilerinde diyet yapma davranışı
-
Obsesif kompulsif belirtiler
-
Mükemmeliyetçilik ve obsesif kişilik özellikleri
-
Yüksek sosyoekonomik statü, ON için risk faktörüdür
Risk Altındaki Meslek Grupları
-
Sağlık çalışanları
-
Diyetisyenler
(Varga vd., 2013)
ON’un Etkileri
-
Baş dönmesi, yorgunluk, daha fazla takviye ürün kullanımı
-
ON’a bağlı kilo kaybı genellikle zayıflamak amacıyla değil, katı kuralların yan etkisidir
Uzun vadeli sağlık riskleri:
-
Fiziksel Sağlık Sorunları
-
Vitamin ve mineral eksiklikleri (ör. B12, demir, kalsiyum)
-
Sindirim sistemi sorunları
-
Bağışıklık sisteminin zayıflaması
-
-
Ruhsal Etkiler
-
Anksiyete
-
Depresyon
-
Sosyal izolasyon
-
Diğer yeme bozukluklarına dönüşüm (ör. bulimia nervoza)
-
-
Sosyal ve İlişkisel Sorunlar
-
Aile içi ve arkadaş ilişkilerinde çatışmalar
-
İş ve okul performansında düşüş
-
Ortoreksiya Nervoza Tanısı ve Tedavisi
ON’un resmi tanı kriterleri olmaması tanı koymayı zorlaştırır. AN, BN, OKB ve yaygın anksiyete bozukluğu ile belirtiler örtüşebilir. Ancak ON’da beden imajı bozukluğu veya kusma gibi telafi davranışları bulunmaz.
ON tedavisi için bütüncül bir yaklaşım önerilmektedir:
-
Psikoterapi Yöntemleri
-
Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Katı inançların yeniden yapılandırılması
-
Maruz Bırakma ve Tepki Önleme (ERP): Yasaklı gıdalara kontrollü maruz kalma
-
Diyalektik Davranış Terapisi (DBT): Duygu düzenleme becerileri geliştirme
-
-
İlaç Tedavisi (Farmakolojik Destek)
-
Mirtazapin gibi antidepresanlar, özellikle depresyonla birlikte görülen ON vakalarında etkilidir
-
-
Beslenme Danışmanlığı
-
Dengeli, esnek beslenme planı oluşturulması
-
Besin çeşitliliği hakkında bilgilendirme
-
-
Sosyal Destek Sistemleri
-
Aile terapisi
-
Destek grupları
-
Sonuç
Ortoreksiya nervoza, günümüzde giderek artan, sağlıklı yaşam takıntısı şeklinde görülen ve fiziksel ve ruhsal sağlığı tehdit eden bir psikolojik bozukluktur.
Erken müdahale, yeme bozuklukları belirtileri yaşayan bireyler için kritik öneme sahiptir.
Unutulmamalıdır ki:
Gerçek sağlık, esnek beslenme alışkanlıkları, beden ihtiyaçlarına saygı ve psikolojik denge ile mümkündür.
