Literatürde kelebek etkisi, bir sistemdeki küçük bir değişikliğin nihai sonuçlarda büyük farklılıklara yol açabilmesini ifade eder. Popüler örnekte olduğu gibi, Amazon Ormanları’nda bir kelebeğin kanat çırpmasıyla oluşan küçük bir hava akımı, dünyanın diğer ucunda büyük bir fırtınaya dönüşebilecek bir zinciri başlatabilir.

Hepimiz, geçmişle gelecek arasında akıp giden bir sürecin içindeyiz. Geçmiş değiştirilemez; gelecek ise henüz yaşanmamış hâliyle kontrol edilemezdir. Bu süreklilik, kader kavramının belirsizliğini ve öngörülemezliğini temsil eder.

Kelebek etkisi; geçmişimizin en küçük ayrıntılarının bile bugüne nasıl etki ettiğini, geçmişin değişmezliğinin ise geleceğin değişkenliğine nasıl anlam kattığını gösterir. İnsan, bu karmaşanın içinde bir kelebeğin tatlı görünen kanat çırpışının bile bir yerlerde felakete dönüşebileceğini anlamaya başlar.

Psikolojide kelebek etkisi, “mikro deneyimlerin makro etkisi” olarak görülür. Yıllar önce tanıştığınız bir arkadaşın söylediği bir sözün hâlâ sizde iz bırakması buna örnektir. Travmalar da çoğu zaman böyle işler; küçük bir an, yıllar sonra içinden çıkılmaz bir etkiye dönüşebilir.

Hayatta başımıza gelen birçok şey aynı zincirin parçalarıdır. Örneğin sabah yaşadığınız bir talihsizlik yüzünden otobüsü kaçırırsınız; bir sonraki otobüste tanıdık ya da tanımadık biriyle karşılaşmanızın açtığı ihtimaller bambaşka bir hayat akışına dönüşebilir. Bu kişi size bir fırsat getirebileceği gibi, hayatınızı zorlaştıran biri de olabilir. Bu da yaşanan her pozitif ya da negatif ihtimalin bir bakıma “kadersel” olduğunu düşündürür.

Ahmet Ümit’in “Odamın duvarları bomboştu. Kötü durur diye yıllarca çerçeve asmamıştım.” alıntısında anlatılan, hayatın getirdiği ihtimallerden korkarak geri durmanın yarattığı geç kalmışlık duygusuyla aynıdır. Oysa tek bir anlık bakış, bir anlık kalp çarpıntısı, kafamızı çevirirken gördüğümüz silik bir kare bile büyük farklar yaratabilir. Farkındalıkla yaşanan küçük anların matematiği budur.

Geçmiş, geleceğin üzerine gölge düşürse de; gelecek bütün belirsizliğiyle karşımızda dursa da, tüm teorilerin ortaklaştığı tek şey “şu an”dır. Çünkü en büyük geçmiş potansiyeli her zaman şimdinin içinde saklıdır.

Kaos Teorisi | Hayatın Sana Değil, Senden Geldiğini Anlamak

Kaosun temel ilkesi olan kelebek etkisi, deterministik fakat doğrusal olmayan bir sistemde, çok küçük bir başlangıç farkının çok büyük sonuçlara yol açabileceğini açıklar. Bu nedenle “düzensizlik” gibi görünen şey, aslında kendi içinde güçlü bir düzen barındırır.

Hayatımızda hiçbir şey planladığımız gibi gitmese bile, belki de bu da planın ta kendisidir. Evren; matematiksel yasalarla, görünmez bir düzenle işler. İnsanların algısı kaotiktir; ancak sistem asla rastgele değildir.

Bu bakış açısı, kader kavramını yeniden düşündürür. Kaderin bizden değil, hayattan geldiğini; hayatın bize değil, bizden akıp gittiğini anlatır. Albert Einstein’ın “Tanrı zar atmaz.” sözünün de ima ettiği gibi, gerçekleşen her olay bir nedensellik içindedir.

Kendi hayatınıza bütüncül bir kadrajdan baktığınızda, küçük kırılmaların bile sizi bugün olduğunuz noktaya getirdiğini fark edersiniz. Olayların nasıl yaşandığı değişebilir, ihtimaller yer değiştirebilir; fakat sonuç çoğu zaman kendi özüne sadık kalır. Yolun uzunluğu, zorluğu ya da kolaylığı sadece deneyimin tadını değiştirir. Su içmek her versiyonda su içmektir; kader için eylemin şekli değil, özü önemlidir.

Evan için Mükemmel Bugün

Kader kavramını merkezine alan The Butterfly Effect filmi, bu teorilere ilginin artmasında önemli rol oynar. Evan Treborn, çocukluğunda yaşadığı hafıza kayıpları ve travmalar sonrası geçmişe gidip olayları değiştirme becerisi kazandığında, her düzeltmenin yeni bir kırılmaya yol açtığını keşfeder. Bu süreç, zaman paradokslarını ve kaderin değişmezliğini güçlü bir şekilde vurgular.

Evan, başkalarının hayatını düzeltebiliyor gibi görünse de, kendi yaşam çizgisinin olmadığını ve her şeyin yine aynı sonlara bağlandığını anlamaya başlar. İzleyici, Evan geçmişi değiştirdikçe sonuçların nasıl yine aynı özde kaldığını fark ettikçe düşüncelere boğulur. Yine de “Geçmişi değiştirebilseydim bugünüm değişir miydi?” sorusu insanda doğal bir umut uyandırır.

Geçmiş, her zaman tüm arsızlığıyla karşımızda durur. Gelecek, tüm ihtişamıyla bizi beklese de, geçmişin izleri geleceğin alt tonuna sızar; üstüne hangi rengi sürerseniz sürün, o ton karışımda hep kendini hatırlatır. Hayatlarımızda eksiklikler fazlalıklardan daha çok yer kaplar; belki de geçmişi bu kadar konuşmaya iten şey de budur.

Evan geçmişi ve geleceği defalarca değiştirse bile, dokunduğu insanların hayatındaki öz sonuç değişmez. Çünkü kader, her ihtimalde oyunun en baskın karakteridir.

Ve asıl soru izleyiciye döner:
Evan’ın yerinde olsaydınız, zamanda yolculuk yapıp hangi ana gitmek isterdiniz?
Kendi hayatınızı bir film gibi izleme şansınız olsaydı; bugün olduğunuz kişinin küçük-büyük tüm anların toplamı olduğunu bilerek nasıl bir yol izlerdiniz?

Kaynakça

• Lorenz, E. N. (1963). Deterministic Nonperiodic Flow. Journal of the Atmospheric Sciences, 20(2), 130–141.
• Gleick, J. (1987). Chaos: Making a New Science. New York: Viking.
• Einstein, A. (1926). Niels Bohr ile mektuplaşmaları.
• Ahmet Ümit. (2001). Beyoğlu Rapsodisi.