Yüzler, hayatlarımızın haritalarıdır. Karşımıza çıkan her yüz bir duygu, bir anı veya bir bağı temsil eder. Ancak bazı insanlar bu haritayı okuyamaz. Onlar için tanıdık bir yüz, yalnızca bir siluettir. Yüzlerle ilgili görsel uzmanlığımız, muhtemelen diğer tüm nesne türlerinden daha gelişmiştir ve yüz tanıma aracılığıyla insanları tanıma yeteneğimiz, sosyal etkileşimlerimizin temel taşlarından biridir (Corrow, Dalrymple, & Barton, 2016).
Prosopagnozi Nedir?
Prosopagnozi, diğer adıyla yüz körlüğü, kişilerin yüz tanıma becerisinde bozulma olması durumudur. Bu duruma sahip bireyler, çoğu zaman aile üyelerini, yakın arkadaşlarını ve hatta bazen kendilerini bile tanımakta zorlanırlar. Eksikliği telafi etmek için ses, yürüyüş, vücut yapısı, kıyafet veya saç gibi ipuçlarını kullanmaya çalışsalar da bu yollar yüz tanıma kadar etkili değildir (Social Perception Lab, n.d.).
Araştırmalar, prosopagnozinin sanıldığından çok daha yaygın olduğunu göstermektedir. Toplumda her 50 kişiden 1’inin bu bozukluğa sahip olabileceği öne sürülmektedir (Mayer & Rossion, 2007). Yani çevremizde fark edilmeyen birçok kişi bu deneyimi yaşıyor olabilir.
Tarihçesine Kısa Bir Bakış
Prosopagnozi, ilk kez Hoff ve Pötzl (1937) tarafından tanıdık yüzleri tanıyamama durumu olarak tanımlanmıştır. Ancak Joachim Bodamer’in 1947’de yayımladığı çalışmalarla literatürde bağımsız bir tanı hâline gelmiştir (Mayer & Rossion, 2007).
Bodamer, 1944’te kafasına kurşun isabet eden 24 yaşındaki bir hastayı incelemiştir. Hastanın görme yetisi birkaç hafta kaybolmuş, sonrasında geri gelmiş ancak renk ve şekil algısında kalıcı zorluklar devam etmiştir. Hastaya dair en dikkat çekici semptom, yüzleri görebilmesine rağmen tanıdığı kişileri ayırt edememesiydi; tüm yüzler birbirine benziyordu ve yalnızca saç, kıyafet gibi ipuçlarıyla cinsiyet tahmini yapabiliyordu (Elsherif, 2023).
Daha eski vakalarda da benzer belirtiler gözlenmiştir. Örneğin Charcot’nun 1883’teki bir hastası, aynadaki yansımasını yabancı sanıp ondan özür dilemiştir (Mayer & Rossion, 2007).
Türleri ve Alt Türleri
Prosopagnozi genel olarak iki şekilde görülür:
-
Edinilmiş (Acquired) prosopagnozi: Travma, felç, beyin iltihabı, tümörler, dejeneratif beyin atrofileri ve temporal lob rezeksiyonları gibi çeşitli süreçler sonrası gelişmektedir (Barton, 2008).
-
Gelişimsel/Doğuştan (Developmental) prosopagnozi: Daha yakın zamanda tanımlanmış ve hâlen tam olarak anlaşılmamış bir durumdur. Beyinde görünür bir lezyon bulunmaz, ancak yüz tanıma yetisi yaşam boyu gelişmez, genetik temelli olabileceği düşünülmektedir (Duchaine & Nakayama, 2006; Susilo & Duchaine, 2013).
İşleyiş biçimine göre iki alt tipe ayrılır:
1. Tamalgısal (Apperceptive) Prosopagnozi
Kişi, yüzün temel bileşenlerini görse bile, bunları anlamlı bir bütün hâline getiremez (Bruce & Young, 1986). Yüz dışı ipuçları (ses, saç gibi) ile insanları ayırt etmeye çalışabilir (Barton, 2004).
Belirtiler: Yüzleri ayırt edememe, tanıdık ve yabancı yüzleri ayıramama, duyguları tanımakta zorluk (Biotti, 2016).
Beyinle ilişkisi: Fusiform girus bölgesi hasarıdır (Barton et al., 2002).
2. Asosyatif (Associative) Prosopagnozi
Kişi, bir yüzün yapısını doğru algılayabilir (yani yüz “görsel” olarak tanınabilir), ancak bu yüz algısı, bellekteki kişi bilgisiyle (isim, anı, kişisel bilgi) eşleştirilemez (Bruce & Young, 1986).
Belirtiler: Yaş/cinsiyet tahmini yapılabilir, fakat isim veya mesleği ya da o kişiye en son ne zaman rastladıklarını hatırlayamaz.
Beyinle ilişkisi: Anterior temporal bölge ve parahippokampal girus hasarıdır (Davies-Thompson, Pancaroglu, & Barton, 2014; Barton & Cherkasova, 2003).
Tanı Nasıl Konur?
Tanı testleri, kişilerin yüz tanıma yetilerini ne kadar hatırladığını ve tanıdığını ölçmeye odaklanır. En yaygın kullanılan yöntemlerden biri Cambridge Yüz Belleği Testi (CFMT)’dir. Bu testte bireye belli yüzler gösterilir ve daha sonra bu yüzleri tanıyıp tanımadığı sorulur (Duchaine & Nakayama, 2006).
Ayrıca Benton Yüz Tanıma Testi (BFRT) gibi araçlarla bireyin algısal kapasitesi ‘bir kişiden saç veya şapka gibi hiçbir özelliğiyle ayırt edilemeyen altı yüzden birini, verilen yüzle eşleştirmesi istenerek’ değerlendirilir. Kişinin yalnızca yüz yapısını mı algılayamadığı (apperseptif), yoksa yüzü algılayıp tanıyamadığı (assosiatif) mı anlaşılabilir.
Diğer testler arasında Cambridge Yüz Algılama Testi, Glasgow Yüz Eşleştirme Testi ve Dartmouth Yüz Algı Testi yer alır (Duchaine et al., 2007; Burton et al., 2010; Dalrymple et al., 2014).
Klinik değerlendirmelerde kullanılan bir diğer yöntem ise şu şekildedir: Benzer görünümlü birkaç kişi arasına tanıdık biri yerleştirilir. Prosopagnozisi olan kişi yüzünden tanıyamaz, ancak sesini duyunca hemen fark eder (Mayer & Rossion, 2007).
Gerçek Hayatta Prosopagnozi
Bu bozukluk günlük yaşamda pek çok karmaşık duruma yol açabilir. Nörolog Oliver Sacks’in kaleme aldığı “Karısını Şapka Sanan Adam” kitabındaki Dr. P. karakteri bu durumun çarpıcı bir örneğidir. Dr. P., eşini yüzüne bakarak tanıyamamakta, ancak sesinden tanıyabilmektedir. Yakın çevresindekileri—ailesini ve arkadaşlarını—tanıma süreci ise, erkek kardeşinin kare şeklindeki çenesi ve büyük dişleri gibi belirgin fiziksel özelliklere dayanıyor gibi görünmektedir. İlginçtir ki Oliver Sacks de kendi hayatında prosopagnozi yaşadığını ileri yaşlarında fark etmiştir (Katz, 2010).
Tedavi Mümkün mü?
Prosopagnozide, tedavi ve eğitim çalışmaları sınırlıdır ve genel olarak tedaviye dair bulgular hâlen sınırlı ve belirsizdir (DeGutis, Chiu, Grosso, & Cohan, 2014).
Sosyal ve Psikolojik Etkileri
Prosopagnozi sadece nörolojik bir bozukluk değildir; aynı zamanda psikolojik etkiler ve sosyal açıdan da önemli sonuçlar doğurur. Yüzleri tanıyamamak, bireylerde anksiyete, yalnızlık ve özgüven kaybı gibi duygulara yol açabilir (Yardley et al., 2008). Gelişimsel prosopagnozisi olan çocuklar ise okul ortamında arkadaş edinmekte ve öğretmenlerini tanımakta zorluk yaşayabilir (Dalrymple et al., 2014).
Sonuç
Yüzler, sosyal bağ kurmanın temelidir. Prosopagnozi, bu bağı görünmez kılan, kimi zaman ilişkileri zorlaştıran bir engel hâline gelebilir. Yüzleri tanıyamamanın bireylerde yarattığı sosyal izolasyon ve psikolojik etkilerin farkında olmak, daha etkili destek ve rehabilitasyon yöntemlerinin geliştirilmesine yol açacaktır.
Kaynakça
Barton, J. J., Press, D. Z., Keenan, J. P., & O’Connor, M. (2002). Lesions of the fusiform face area impair perception of facial configuration in prosopagnosia. Neurology, 58(1), 71-78.
Barton, J. J., & Cherkasova, M. (2003). Face imagery and its relation to perception and covert recognition in prosopagnosia. Neurology, 61(2), 220-225.
Barton, J. J., Cherkasova, M. V., Press, D. Z., Intriligator, J. M., & O’Connor, M. (2004). Perceptual functions in prosopagnosia. Perception, 33(8), 939-956.
Barton, J. J. (2008). Structure and function in acquired prosopagnosia: lessons from a series of 10 patients with brain damage. Journal of Neuropsychology, 2(1), 197-225.
Biotti, F., & Cook, R. (2016). Impaired perception of facial emotion in developmental prosopagnosia. Cortex, 81, 126-136.
Bruce, V., & Young, A. (1986). Understanding face recognition. British Journal of Psychology, 77(3), 305–327.
Burton, A. M., White, D., & McNeill, A. (2010). The Glasgow Face Matching Test. Behavior Research Methods, 42(1), 286–291.
Corrow, S. L., Dalrymple, K. A., & Barton, J. J. S. (2016). Prosopagnosia: Current perspectives. Eye and Brain, 8, 165–175.
Dalrymple, K. A., Fletcher, K., Corrow, S., das Nair, R., Barton, J. J. S., Yonas, A., & Duchaine, B. (2014). “A room full of strangers every day”: The psychosocial impact of developmental prosopagnosia on children and their families. Journal of Psychosomatic Research, 77(2), 144–150.
Dalrymple, K. A., Garrido, L., & Duchaine, B. (2014). Dissociation between face perception and face memory in adults, but not children, with developmental prosopagnosia. Developmental Cognitive Neuroscience, 10, 10–20.
Davies-Thompson, J., Pancaroglu, R., & Barton, J. (2014). Acquired prosopagnosia: Structural basis and processing impairments. Frontiers in Bioscience (Elite Ed), 6, 159–174.
DeGutis, J. M., Chiu, C., Grosso, M. E., & Cohan, S. (2014). Face processing improvements in prosopagnosia: Successes and failures over the last 50 years. Frontiers in Human Neuroscience, 8, 561.
Duchaine, B., & Nakayama, K. (2006). Developmental prosopagnosia: A window to content-specific face processing. Current Opinion in Neurobiology, 16(2), 166–173.
Duchaine, B., & Nakayama, K. (2006). The Cambridge Face Memory Test: Results from neurologically intact individuals and an investigation of its validity using inverted stimuli and prosopagnosic participants. Neuropsychologia, 44(4), 576–585.
Duchaine, B., Yovel, G., & Nakayama, K. (2007). No global processing deficit in the Navon task in 14 developmental prosopagnosics. Social Cognitive and Affective Neuroscience, 2(2), 104–113.
Elsherif, S. (2023, 23 Şubat). What do you know about face blindness (prosopagnosia)? SCIplanet. https://www.bibalex.org/SCIplanet/en/article/Details.aspx?id=17876
Katz, N. (2010, August 26). Prosopagnosia: Oliver Sacks’ battle with “face blindness.” CBS News. https://www.cbsnews.com/news/prosopagnosia-oliver-sacks-battle-with-face-blindness/
Mayer, E., & Rossion, B. (2007). Prosopagnosia. In O. Godefroy & J. Bogousslavsky (Eds.), The Behavioral and Cognitive Neurology of Stroke (pp. 315–334). Cambridge University Press.
Social Perception Lab. (n.d.). Understanding prosopagnosia. Face Blind. https://www.faceblind.org/research
Susilo, T., & Duchaine, B. (2013). Advances in developmental prosopagnosia research. Current Opinion in Neurobiology, 23(3), 423–429.
Yardley, L., McDermott, L., Pisarski, S., Duchaine, B., & Nakayama, K. (2008). Psychosocial consequences of developmental prosopagnosia: A problem of recognition. Journal of Psychosomatic Research, 65(5), 445–451
