Sevdiğiniz insanlarla geçirdiğiniz yarım saatle bir ders ya da ciddi bir konuşma dinlerken geçirdiğiniz bir başka yarım saat, matematiksel olarak aynı süreyi kapsasa da hiç de öyle hissettirmeyebilir. Ya da siz küçük bir çocukken bitmek bilmeyen koca bir gün, yetişkin olduğunuzda hiçbir işinizi yetiştiremediğiniz kısacık bir 24 saate dönüşebilir. Bu, muhtemelen bütün insanların muzdarip olduğu kafa karıştırıcı bir durumdur. Peki, zaman algısı nasıl bu kadar göreceli ilerliyor?
Zaman ve Duygular
Warren H. Meck, zamanın algı ve işlenişinin beynin tek bir bölgesine değil, geniş bir nöral bilgiler ağına dayandığını ortaya koymuştur. Yani, aynı zaman diliminin kimi zaman daha uzun kimi zaman da daha kısa olduğunu düşünmemiz tek bir sebebe dayanmaz. Özellikle duygular ve zaman ilişkisi, bu sürecin önemli bir parçasıdır.
Bu noktada karşımıza Csikszentmihalyi tarafından tanımlanan “flow (akış)” kavramı çıkıyor. Bu kavramı kısaca, çok sevdiğimiz bir işle meşgulken kendimizi o işin içinde kaybetmek ve zamanın nasıl geçtiğini anlayamamak olarak açıklayabiliriz. Ayrıca akış deneyimi içindeki kişi, yüksek bir tatmin duygusu yaşar (Dawson & Sleek, 2018).
Eğlenceli bir şeye odaklandığımızda, zihnimizden ve çevremizden gelen diğer düşünce ve uyaranları arka plana atmış oluruz. Tek, küçük bir şeye odaklandığımızda zamanı daha hızlı hissederiz. Sıkıldığımızda ise bir sürü düşünce ve duyguyla baş başa kalırız. Bu da zamanı bizim için yavaşlatır. Kısaca bu durumu “Ne kadar çok uyaran, o kadar yavaş zaman.” şeklinde ifade edebiliriz (Taylor, 2024).
Bizi bütünüyle etkileyen bir diğer duygu da şüphesiz korkudur. Tahmin edebileceğiniz gibi, korku hâlindeyken zaman yavaşlar. Bu algı bozulması, tehlike anında hızlı hareket etmemizi sağlar ve bizi olası tehlikelerden korur (Dawson & Sleek, 2018).
Yavaşlayan Zaman
Zaman algısını etkileyebilecek bir diğer durum, “oddball effect (aykırı uyaran etkisi)” olarak ifade edilir. Bu terim, yeni bir durumla karşılaşmanın algılanan süreyi “şişirmesini” ifade eder. Dartmouth Üniversitesi’nde görev yapan psikoloji bilimcisi Peter Ulric Tse ve meslektaşları, yaptıkları bir araştırmada katılımcılara bir bilgisayar ekranından tekrarlayan görüntüler ve tek bir yeni görüntü göstermiştir. Hepsi aynı süre boyunca ekranda kalmasına rağmen, katılımcılar farklı olanın ekranda daha çok kaldığını ifade etmişlerdir (Dawson & Sleek, 2018). Buradan, farklılıkların genel olarak zaman algımızı yavaşlattığı sonucunu çıkarabiliriz.
Kanada’nın Carleton Üniversitesi’nde yapılan bir araştırmada, araştırmacılar doğada ve şehirde geçirdiğimiz zamanı nasıl algıladığımızı inceler. Katılımcılar hem orman patikası gibi doğal alanlarda hem de büyük ve kalabalık şehirlerde yürüyüş yapar. Aslında geçirilen süreler arasında bir fark olmamasına rağmen, katılımcılar doğada yapılan yürüyüşü daha yavaş bulduklarını ifade ederler. Üstelik kaygıları da bu doğa yürüyüşünde oldukça azalmıştır (Dawson & Sleek, 2018).
Peki, doğada zamanın yavaşlamasını nasıl açıklayabiliriz? Bunun çok kısa ama büyüleyici bir cevabı var: hayranlık duygusu. Denize, ağaca, kuşa, böceğe, dağa ve taşa hayran oluruz. Çok güzel bir manzara görünce oturup onu izlemek, yolumuz denize çıkarsa dalgaların sesini dinlemek isteriz. Eğer hayranlık duygusunu sık sık yaşıyorsak gerçekten çok şanslıyızdır. Çünkü bu hislerin hepsi bulunduğumuz andan aldığımız keyfi artırır. Anda kalabilmeyi başarırız ve bu da adeta zamanı yavaşlatan sihirli bir değnek gibidir.
Yıllar Akıp Giderken
Eğer zaman algısından bahsediyorsak, şüphesiz yıllar geçerken ve biz yaş alırken zamanın nasıl da sürekli hızlandığını konuşmamız gerekir. Psikolog Ruth Ogden’in yaptığı bir çalışmada 918 yetişkinin %77’si Noel’in her yıl biraz daha hızlı geldiğini söylemiştir. %14’ü bu konuda nötr hissederken yalnızca %9’u katılmadığını belirtmiştir. İlgi çekici kısım ise, Ogden’in çalışma ortakları da Iraklı bir gruba Ramazan hakkında aynı soruyu yöneltmiş ve çok benzer sonuçlar elde etmiştir (Taylor, 2024). Yani zamanın gittikçe hızlandığını hissetmemiz, kültürden bağımsız bir evrensellik taşıyor gibi gözüküyor.
Bunun sebebiyle ilgili çeşitli görüşler vardır. İlki daha önce bahsettiğim hayranlık duygusuyla kesişiyor. Çocukken daha çok deneyime ve bilgiye maruz kalırız. Hatta yürümek, yemek yemek, okuyup yazmak gibi şu an bize çok basit ve gündelik gelen birçok davranışı bile ilk kez deneyimleriz. Yaşımız büyüdükçe her gün aynı şeyleri yapmaya daha meyilli bir hâle geliriz, belki gördüğümüz yeni yerleri bile birbirine benzetmeye başlarız. Bu da zamanı bizim için hızlandırabilir (Taylor, 2024).
İkincisi ise “proportional theory (oransal teori)” olarak geçer. Bu teoriye göre, 10 yaşındaki bir çocuk için bir yıl çok büyük bir zaman dilimidir çünkü hayatının 1/10’unu kapsar. Fakat 50 yaşına geldiğinde bir yıl artık hayatının 1/50’sidir. Elbette hayatı bu kadar matematiksel değerlendirmek her zaman doğru değildir çünkü hayatı tümüyle algılamaktan çok yıl, ay, gün ya da saat olarak yaşamaya meyilliyiz (Taylor, 2011).
Nasıl Baş Edeceğiz?
Tüm bunları düşünmek kimi zaman elbette can sıkıcı olabiliyor. Daha uzun yaşamak istediğimiz anların geçivermesi, geriye baktığımızda üstünden nasıl o kadar zaman geçtiğini anlamadığımız anılar… Yeni şeyler denemek, hayranlık duygumuzu her zaman taze tutmaya çalışmak süreci bizim için şüphesiz kolaylaştıracaktır.
Bu konu üzerine düşünmek bana This Is Us dizisindeki bir karakterin yaptığı çok sevdiğim şu konuşmayı hatırlattı:
“Küçükken yaz tatilleri bir ömür gibi gelir, yaş aldıkça zaman sanki uçuyormuşçasına hızlanır. Ama bu demek değil ki yaz tatillerinden hâlâ keyif almayacağız. Hâlâ güzel zamanlar geçirebiliriz, sadece hepsi biraz daha hızlı olacak.”
Kaynakça
-
Dawson, J., & Sleek, S. (2018, September 28). The fluidity of time: Scientists uncover how emotions alter time perception. Psychological Science. https://www.psychologicalscience.org/observer/the-fluidity-of-time
-
Taylor, S. (2011, July 3). Why does time seem to pass at different speeds? Psychology Today. https://www.psychologytoday.com/us/blog/out-of-the-darkness/201107/why-does-time-seem-to-pass-at-different-speeds
-
Taylor, S. (2024, September 11). Why we feel time speed up as we start to get older. Psychology Today. https://www.psychologytoday.com/us/blog/out-of-the-darkness/202409/why-does-time-seem-to-speed-up-as-we-get-older
