Günümüzde dijital teknolojinin gündelik yaşamın hemen her alanında baskın hale gelmesiyle birlikte bireylerin dikkat süreçleri benzeri görülmemiş biçimde dönüşmektedir. Akıllı telefonlar, tabletler, dizüstü bilgisayarlar ve sosyal medya platformları, kullanıcıların dikkatini sürekli olarak farklı yönlere çekmekte; bireyleri aynı anda birden fazla bilişsel (zihinsel) işlemi gerçekleştirmeye teşvik etmektedir. Bu bağlamda, klasik bilişsel psikolojide “divided attention” (bölünmüş dikkat) olarak tanımlanan süreç, günümüz koşullarında “dijital multitasking” (dijital çoklu görev) davranışları aracılığıyla yeniden şekillenmektedir.
Bölünmüş dikkat, insanın sınırlı bilişsel kaynaklarını iki veya daha fazla görev arasında dağıtma yetisini ifade eder. Ne var ki bu dağılım, bilişsel sistemin doğası gereği maliyetlidir: dikkat bölündüğünde tepki süresi uzar, hata oranı artar ve öğrenme süreçleri sekteye uğrar. Günümüzde insanlar, özellikle genç kuşaklar, sahip oldukları bu sınırlı dikkat kapasitesini sürekli olarak aldıkları dijital bildirimler, çoklu ekranlar ve sosyal medya uyarıları arasında bölmek zorunda kalmaktadır. Bunun sonucu olarak, dikkat süresi kısalmakta; bireyler yalnızca verimlilik değil, aynı zamanda zihinsel sağlık açısından da olumsuz etkilenmektedir.
Nitekim yapılan araştırmalar, bireylerin akıllı telefonlarını günde ortalama 2.500 kez kontrol ettiğini ve dakikada ortalama birden fazla dikkat geçişi yaşadığını ortaya koymaktadır (Mark, 2023). Bu düzeyde bir dikkat dağınıklığı, yalnızca bireysel bilişsel performans ile sınırlı kalmayıp, akademik başarıdan iş yaşamına, sosyal ilişkilerden psikolojik sağlamlığa kadar geniş bir yelpazede etkili olmaktadır. Aynı anda birçok görevi yerine getirmenin modern yaşamın gerekliliği olduğu düşünülse de, insan beyninin evrimsel ve işlevsel sınırları bu tür talepleri karşılamakta zorlanmaktadır.
Teknoloji ve Dikkatin Evrimi
Dijital çağ, dikkatin hem sürekliliğini hem de seçiciliğini tehdit eden uyarıcılarla doludur. Bir birey gün içinde ortalama olarak 2.600 kez telefonuna dokunmakta, yaklaşık 80 kez farklı uygulamalar arasında geçiş yapmaktadır (Gloria Mark, 2023). Bu davranış örüntüsü, dikkat süresinin kısalmasına, bilişsel tükenmişliğe ve karar yorgunluğuna yol açmaktadır. Ayrıca ekranlar arasında geçiş yapılması, beynin görevler arası geçişe (task switching) zorlanmasına neden olmakta, bu da bilişsel yükü artırmaktadır.
Bölünmüş Dikkatin Teknolojik Yansımaları
Bölünmüş dikkat bağlamında teknoloji kullanımı, özellikle şu alanlarda bilişsel performans üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır:
-
Akademik Performans: Öğrencilerin ders çalışırken sosyal medya kullanmaları, anlamaya dayalı öğrenmeyi zayıflatmakta ve bilgi aktarımını engellemektedir (Rosen ve diğerleri, 2013).
-
İş Hayatı: E-posta kontrolü ve çevrimiçi toplantılar arasında sık geçiş yapan çalışanlarda üretkenlik ve karar verme kalitesi azalmaktadır (Leroy, 2009).
-
Zihinsel Sağlık: Sürekli dikkat bölünmesi; anksiyete, stres ve tükenmişlik belirtileriyle ilişkilendirilmiştir. Özellikle genç bireylerde dijital multitasking alışkanlığı, düşük öz-düzenleme ve yüksek dikkat dağınıklığı ile ilişkilidir (Ophir ve diğerleri, 2009).
Bilişsel ve Nöropsikolojik Temeller
Beynin yürütücü işlevlerinden sorumlu olan ön beyin korteksi, aynı anda iki karmaşık görevi işleme konusunda sınırlı kapasiteye sahiptir. fMRI (fonksiyonel MRI) çalışmaları, dijital multitasking esnasında görevler arası geçişte belirgin zaman kayıpları ve düşük aktivasyon yoğunluğu göstermektedir (Dux ve diğerleri, 2006). Bu durum, bireyin verimli çalışma kapasitesinin yapay bir şekilde azaldığını ortaya koymaktadır.
Teknoloji ile Yaşamayı Öğrenmek
Teknoloji tek başına bir tehdit değil, aynı zamanda potansiyel bir çözümdür. Dikkat yönetimini destekleyen uygulamalar (örneğin “Focus Mode”, “Pomodoro Timer”, “Forest”) gibi dijital araçlar, bireylerin dikkatlerini daha bilinçli yönetmelerine yardımcı olabilir. Ancak bu noktada esas sorun, teknolojinin nasıl ve ne sıklıkla kullanıldığıdır. Eğitim sistemlerinde dikkat eğitimi, dijital hijyen ve bilinçli teknoloji kullanımı gibi kavramların yer alması bu açıdan oldukça kıymetlidir.
Sonuç
Bölünmüş dikkat, teknolojinin şekillendirdiği çağdaş bilişsel çerçevede çok temel bir konuma yerleşmiştir. Dijital multitasking davranışları kısa vadede faydalı gibi görünse de uzun vadede bilişsel kapasite, üretkenlik ve zihinsel sağlık üzerinde ciddi olumsuzluklara yol açabilmektedir. Bu bağlamda, bireysel stratejiler kadar kurumsal ve toplumsal düzenlemeler de dikkatin sürdürülebilirliği açısından kritik önem taşımaktadır.
Kaynakça
-
Dux, P. E., Ivanoff, J., Asplund, C. L., ve Marois, R. (2006). Isolation of a central bottleneck of information processing with time-resolved fMRI. Neuron, 52(6), 1109–1120.
-
Leroy, S. (2009). Why is it so hard to do my work? The challenge of attention residue when switching between work tasks. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 109(2), 168–181.
-
Mark, G. (2023). Attention Span: A Groundbreaking Way to Restore Balance, Happiness and Productivity. Hanover Square Press.
-
Ophir, E., Nass, C., ve Wagner, A. D. (2009). Cognitive control in media multitaskers. Proceedings of the National Academy of Sciences, 106(37), 15583–15587.
-
Rosen, L. D., Carrier, L. M., ve Cheever, N. A. (2013). Facebook and texting made me do it: Media-induced task-switching while studying. Computers in Human Behavior, 29(3), 948–958.
