Genç yetişkinlik, bireylerin kimliklerini şekillendirdiği, bağımsızlıklarını kazandığı ve kariyer yollarını belirlediği kritik bir gelişim evresidir (Arnett, 2000). Bu dönemin de her dönemde olduğu gibi gelişimsel sorumlulukları vardır. Meslek seçimi, sosyal ilişkiler, iş hayatına atılmak ve ekonomik bağımsızlık bu sorumluluklar içinde ön plana çıkmaktadır. Akademik bilgi ya da bilişsel becerilerin yanı sıra duygu düzenleme, problem çözme ve sosyal uyum gibi çok boyutlu zekâ unsurları da kariyer başarısı üzerinde belirleyici olmaktadır. Bu bağlamda zekânın farklı kuramsal çerçevelerden incelenmesi, genç yetişkinliğin anlaşılmasına katkı sağlar.
Üçlü Zekâ Kuramı ve Kariyer Başarısı
Robert Sternberg’in geliştirdiği Üçlü Zekâ Kuramı, zekâyı üç bileşenden ele alır: tamamlayıcı, yaratıcı ve pratik (Sternberg, 1985).
1. Tamamlayıcı (Analitik) Zekâ
Zekânın tamamlayıcı yönü, problemleri çözmek için kullanılan zihinsel bileşenleri içerir (örneğin; formülleri seçme ve kullanma, problem çözme stratejilerini seçme ve genel olarak geçmişte öğrenilenlerden yararlanma).
2. Deneyimsel (Yaratıcı) Zekâ
Deneyimsel bileşen zekâ, önceki deneyim ve yeni durumlarla başa çıkma yeteneği arasındaki ilişkiyi ifade eder. Bu, insanların halihazırda bildiklerini yeni bir durumla ve daha önce hiç karşılaşmadıkları gerçeklerle ilişkilendirmelerine olanak tanıyan zekânın içgörüsel yönüdür.
3. Bağlamsal (Pratik) Zekâ
Zekânın bağlamsal bileşeni gündelik gerçek dünya ortamlarının taleplerini hesaba katar. Sosyal çevrede uyum sağlama, bilgiyi günlük yaşamda kullanabilme ve örtük kuralları kavrama becerisiyle ilgilidir. Örneğin; iş yerinde profesyonel taleplere uyum sağlamayı içerir (Sternberg, 2005, 2015).
Geleneksel IQ testleri zekânın tamamlayıcı yönüne odaklanma eğilimindedir. Ancak artan kanıtlar, özellikle yetişkin başarısını karşılaştırırken zekânın pratik zekâ olarak adlandırılan yönü olan bağlamsal bileşenin daha yararlı bir ölçüt olduğunu göstermektedir.
Pratik Zekâ ve Duygusal Zekâ
Sternberg’e göre geleneksel IQ puanları akademik başarı ile ilişkilidir. Her ne kadar iş dünyasındaki başarısı bir düzeyde IQ zekâsı gerektiriyor olsa da kariyer başarısı ile IQ puanları arasında yalnızca marjinal bir ilişki vardır (Feldman, 2021).
Sternberg, kariyer başarısının pratik zekâ gerektirdiğini iddia eder çünkü pratik zekâ, bireylerin “hayat bilgeliği” olarak adlandırılabilecek, deneyimle öğrenilen becerilerle ilgilidir (Sternberg et al., 2000). Akademik başarı, büyük ölçüde okumaktan ve dinlemekten elde edilen bilgiye dayanırken pratik zekâ öncelikle başkalarını gözlemleyerek ve davranışlarını modelleyerek öğrenilir. Pratik zekâya sahip kişilerin iyi bir “sosyal radar”ı vardır. Yeni durumlarla karşılaştıklarında bile etkili bir şekilde anlayıp ele alırlarken, insanları ve koşulları önceki deneyimlerine dayanarak içgörülü bir şekilde okuyabilirler (Feldman, 2021). Bu bağlamda, genç yetişkinler için pratik zekâ, yalnızca bilgi sahibi olmanın ötesinde bu bilgiyi bağlama uygun ve esnek biçimde kullanma kapasitesidir.
İlişkili başka bir zekâ türü olan duygusal zekâ, bireyin hem kendi duygularını tanıyıp düzenleme hem de başkalarının duygularını anlama ve sosyal ilişkileri yönetme kapasitesini içerir (Salovey & Mayer, 1990). Bireyin başkalarıyla iyi geçinmesini, onların ne hissettiğini ve deneyimlediğini anlamasını ve ihtiyaçlarına uygun bir şekilde yanıt vermesini sağlar. Bu nedenle, duygusal zekâ bir genç yetişkinlik döneminde kişisel ve kariyer başarısı için teknik beceriler kadar belirleyicidir.
-
Ekip çalışması: Duygusal zekâsı yüksek bireyler, farklı kişiliklerle uyumlu çalışabilir (Jordan & Troth, 2004).
-
Liderlik: Yüksek duygusal zekâ, etkili liderlik ve motivasyon sağlama ile ilişkilidir (Côté et al., 2010).
-
Stres yönetimi: İş hayatına yeni adım atan genç yetişkinler, yoğun stresle karşılaştıklarında duygusal zekâ sayesinde daha sağlıklı başa çıkabilirler.
Araştırmalar, duygusal zekânın hem iş tatmini hem de iş performansını artırdığını göstermektedir (O’Boyle et al., 2011). Bu da duygusal zekânın, genç yetişkinlerin kariyer başarısında kilit bir unsur olduğunu ortaya koyar.
Yaratıcı Üretkenlik
Yaratıcı üretkenlik genellikle 30’ların sonu 40’ların başında zirveye ulaşıyor ve sonrasında yavaş yavaş azalıyor gibi görünse de genç yetişkinlik döneminde yaratıcılık verimi daha yüksektir. Bunun nedenlerinden biri, profesyonel olarak karşılaşılan birçok sorunun yeni olmasıdır. Bir diğeri ise, yaşlandıkça düşüncelerde daha az esnek hale gelmek ve alışılmadık hipotezleri ve varsayımları benimseme olasılığımızın azalmasıdır (Feldman, 2021).
Yaratıcılığın önemli bileşenlerinden biri bir kişinin risk almaya istekli olmasıdır. Yaratıcı insanlar “düşük al, yüksek sat” kuralını takip eden borsa yatırımcılarına benzetilebilir. Yaratıcı insanlar sonunda kendi değerlerinin başkaları tarafından görüleceğini (“yüksek satma”) varsayarak geçmiş veya yanlış kabul edilen (“düşük satın alma”) fikirleri geliştirir ve onaylarlar. Bir şeyleri yapmanın denenmiş ve doğrulanmış yollarından uzaklaşmak ve yeni yaklaşımları değerlendirmek için yeterince esnektirler.
Sonuç
Genç yetişkinlik dönemi geleceğin şekillendiği, bireyin hem kişisel hem de mesleki kimliğini inşa ettiği kritik bir dönemdir. Bu dönemde kariyer başarısı yalnızca analitik zekânın kapsadığı bilişsel becerilere değil, aynı zamanda pratik uyum sağlama, duygusal düzenleme becerilerine ve yaratıcı düşünmeye bağlıdır. Sternberg’in üçlü zekâ kuramı, genç yetişkin bireylerin iş yaşamında analitik zekâ ile birlikte pratik ve yaratıcı zekâya da ihtiyaç duyduklarını ortaya koyarken duygusal zekâ sayesinde işbirliği, liderlik, stres yönetimi gibi kritik sosyal beceriler ile kariyerlerinin sürdürülebilirliğini sağladıklarını ortaya koyar. Dolayısıyla, genç yetişkinlerin kariyer başarısı çok boyutlu bir zekâ anlayışı ile değerlendirilmeli ve desteklenmelidir. İş verenler ve bireylerin kendileri, yalnızca bilişsel becerilere değil; pratik, duygusal ve yaratıcı zekânın gelişimine de önem verdikleri noktada, hem bireysel olarak tatmin edici kariyerler hem de toplumsal düzeyde yenilikçi ve üretken iş gücü ortaya çıkacaktır.
Kaynakça
-
Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55(5), 469–480.
-
Sternberg, R. J., Forsythe, G. B., Hedlund, J., Horvath, J. A., Wagner, R. K., Williams, W. M., … & Grigorenko, E. L. (2000). Practical intelligence in everyday life. Cambridge University Press.
-
Salovey, P., & Mayer, J. D. (1990). Emotional intelligence. Imagination, Cognition and Personality, 9(3), 185–211.
-
Jordan, P. J., & Troth, A. C. (2004). Managing emotions during team problem solving: Emotional intelligence and conflict resolution. Human Performance, 17(2), 195–218.
-
Côté, S., Lopes, P. N., Salovey, P., & Miners, C. T. (2010). Emotional intelligence and leadership emergence in small groups. The Leadership Quarterly, 21(3), 496–508.
-
O’Boyle, E. H., Humphrey, R. H., Pollack, J. M., Hawver, T. H., & Story, P. A. (2011). The relation between emotional intelligence and job performance: A meta‐analysis. Journal of Organizational Behavior, 32(5), 788–818.
-
Sternberg, R. J. (1985). Beyond IQ: A triarchic theory of human intelligence. Cambridge University Press.
-
Feldman, R. S. (2021). Discovering the life span (5th ed.). Pearson.
