Tartışmalı bir isim olan Freud’un eşiyle olan bir konuşmasından alıntı yaparak başlamak istiyorum: “Eğer ikimizden biri ölürse Paris’e taşınacağım.” Bu sarkastik ve bana göre çok rahatsız edici olan cümle konumuza verilebilecek en iyi örneklerden biri aslında. Beyefendi eşinden daha uzun yaşayacağı konusunda en ufak şüpheye düşmemiş, peki neden? Bunun elbette birçok geçerli sebebi olabilir.
Ancak biz bu yazıda ne Freud’la ne de söz konusu çiftin olası sağlık sorunlarıyla ilgileniyoruz. Bizim ele alacağımız kısım, şaka yoluyla söylenen bu cümlenin aslında kişinin kendini karşıdakinden çok daha iyi bir konumda görme durumu olmasıdır. Yani kişinin kendini olumlu algılama eğilimi.
Self serving bias konusu sosyal psikolojinin en kışkırtıcı ancak en sağlam sonuçlarından biri olarak kabul edilir. Sosyal psikolojiye göre çoğu insan kendini ortalama bir insandan daha etik, daha yetkin, daha zeki, daha az önyargılı ve daha iyi görünümlü görür.
Mesela boşanmış kişilerde ayrılık için eski eşlerini yoğun olarak suçlaması, aynı ekipte yer alan kişilerin yolunda gitmeyen durumların ve kontrol kaybının takım arkadaşlarının hatası olduğunu söylemesi, öğrencilerin sınavdan aldıkları düşük notların öğretmenleri yüzünden olduğunu düşünmesi, araba kazalarında hep karşı tarafın suçlu olduğunu iddia etmesi gibi örnekler verebiliriz.
Tıpkı Freud örneğinde olduğu gibi, bu örneklerde de durumları çözmeye ve gerçeği ortaya çıkarıp haklının analizini yapmak bizim konumuz değil. Elbette sorunların çözülebilmesi için durumları ve insanları çok yönlü olarak ele almak ve bir karar vermek gerekir. Ancak bu hukuk alanında çalışan uzmanların işi. Bizim bu gibi durumlarda sosyal psikolojide ele aldığımız kısım insanların algıları ve eğilimleridir.
Self Serving Bias ve Günlük Hayatta Örnekler
Ülkemizde fazlaca yaygın olarak görülen “E ama birden önüme atladı!”, “Bir anda karşıma bir bariyer çıktı ve yolu göremedim!”, “Yaya bana çarptı ve arabamın altına girdi!” cümleleri aslında tam olarak self serving bias kavramını bize gösterir.
Aynı durum şans ve beceriye dayalı oyunlarda da ortaya çıkar. Kelime oyunu oynarken karşı takımın “Size de hep kolay kelimeler çıkıyor, haksızlık bu!” serzenişi de bu konuya çok iyi bir örnek olabilir. Self serving bias, sosyal psikolojiye göre önyargının en güçlü yanlarından biridir çünkü beyinde ödül ve zevkle ilişkili bölgeleri harekete geçirir (Mezulis ve diğerleri, 2004). Bu açıklama, önyargılarımıza bilimsel olarak geçerli bir sebep sunar.
İyimserlik ve Geleceğe Bakış
Pek çok insan gelecekte daha da ortalamanın üstünde olacağına inanır: “Şimdi böyleysem, gelecekte çok daha iyi olacağım.” şeklinde düşünürler (Kanten ve Teigen, 2008). H. Jackson Brown’a göre “İyimserlik hayata karşı olumlu bir yaklaşıma zemin hazırlar.” 22 kültürde 90.000’den fazla insan üzerinde yapılan çalışmalar, çoğu insanın iyimserliğe kötümserlikten daha yatkın olduğunu göstermektedir (Fischer & Chalmers, 2008; Shepperd ve diğerleri, 2013, 2015).
Ancak bu iyimserlik bir yandan da kırılganlığımızı artırabilir. Kendimizi şanslı, başarılı ve “zaten yeterince iyi” görme durumları, mantıksal düşünme ve önlem alma ihtimalimizi doğal olarak azaltır. Bu sebeple tehlikelerle ve sorunlarla çok kolay başa çıkabileceğimize inanma durumunda önem verme ve tetikte olma ihtimalimiz de azalır. Temel olarak, bir parça kötümserlik belki de bazı durumlarda hayatımızı kurtarabilir. Çin atasözünde denildiği gibi: “Barış zamanında tehlikeye hazırlıklı olun.”
Sonuç
Özetlemek gerekirse, self serving bias sosyal hayatlarımızın her alanında karşımıza çıkabilen bir olgudur. Bazen kendimizi geliştirmemiz için fark edilmesi gereken bir durumdur. Sosyal psikoloji, kendimizi sorgulamamız ve farkındalık geliştirebilmemiz için değerli bir alan sunar. Kendimizi eleştirebilmek ve yapabileceklerimizin sınırlarını bilmek, daha objektif ve sağlıklı kararlar alabilmemize zemin hazırlar.
Bu konuya ve sosyal psikolojiye ilgisi olanlar için akıcı ve temel kavramları açıklayan bir kitap önerisi: Elliot Aronson – The Social Animal.
Referanslar
-
Fischer, R., & Chalmers, A. (2008). Is optimism universal? A meta-analytical investigation of optimism levels across 22 nations. Personality and Individual Differences, 45(5), 378–382. https://doi.org/10.1016/j.paid.2008.05.008
-
Kanten, A. B., & Teigen, K. H. (2007). Better than average and better with time: relative evaluations of self and others in the past, present, and future. European Journal of Social Psychology, 38(2), 343–353. https://doi.org/10.1002/ejsp.457
-
Mezulis, A. H., Abramson, L. Y., Hyde, J. S., & Hankin, B. L. (2004). Is there a universal positivity bias in attributions? A Meta-Analytic review of individual, developmental, and cultural differences in the Self-Serving attributional bias. Psychological Bulletin, 130(5), 711–747. https://doi.org/10.1037/0033-2909.130.5.711
-
Shepperd, J. A., Waters, E. A., Weinstein, N. D., & Klein, W. M. (2015). A primer on unrealistic optimism. Current directions in psychological science, 24(3), 232-237.
