Otomatik Pilotta Yaşamaktayız
Günümüz yaşamı oldukça hızlı ve otomatikleşmiş bir şekilde yaşanmakta. Uyanıyoruz, diş fırçalıyoruz, işe ya da okula gidiyoruz, yemek yiyoruz… Bunların hepsini otomatik bir şekilde gerçekleştiriyoruz ve çoğunu yaparken aslında bilinçsizce ve bu eylemleri anın farkındalığından yoksun gerçekleştiriyoruz.
Peki, anın farkında olursak ya da başka bir deyişle o anı bilinçli bir şekilde deneyimleme fırsatımız olursa hayatımız nasıl değişir?
Mindfulness ile otomatik pilottan çıkıp anın farkındalığına daha da yaklaşılabilir. Otomatik pilot, bireyin düşünmeden, alışkanlıklarla hareket ettiği, çevresini ve içsel deneyimlerini yeterince fark etmediği bir zihinsel durumdur (Bargh & Chartrand, 1999).
Bu durum aslında bireyin yaşamını daha az çabayla sürdürmesine olanak tanısa da uzun bir süreç düşünüldüğünde zararları ile karşılaşılabilir.
Örneğin, Kuleyin ve Altuntaş’ın (2024), “Hemşirelerde Otomatik Pilot Modu ve Bilinçli Farkındalığın Yansımaları” isimli çalışmasında hemşirelerin işlerini anın farkında olmadan, diğer bir deyişle otomatik pilotta gerçekleştirdiklerinde iş kalitelerinin düştüğü söylenmektedir.
Yani, demek istediğim otomatik pilottan çıkıp farkındalık temelli bir yaşam benimsediğimiz takdirde konsantrasyonumuzu ve verimliliğimizi artırabiliriz.
Yazımda otomatik pilot modunun bireylerin yaşam kalitesi üzerindeki etkisini ele alıp Mindfulness temelli yaklaşımlar yoluyla bu durumu nasıl daha farkındalık dolu yapabileceğimizi konuşmak istiyorum.
Otomatik Pilotun Psikolojik Temelleri
Otomatiklik, insan beyninin verimlilik arayışının bir sonucudur. Bargh ve Chartrand (1999), bireylerin çevresel uyaranlara çoğu zaman otomatik olarak tepki verdiğini ve bu süreçlerin çoğunun bilinç dışı gerçekleştiğini vurgulamıştır.
Bu noktada zihinsel farkındalık eksikliği, bireyin içinde bulunduğu ana, bedensel duyumlara ve duygularına uzaklaşmasına yol açar. Zihin, geçmişte yaşananlara ya da gelecekte olabilecek şeylere saplanarak şimdiyi kaçırır.
Otomatik Pilotun Evrimsel ve Bilişsel Avantajları
Farkındalık pratiği, bireylerin deneyimleriyle bilinçli bir ilişki kurmasını teşvik ederken, otomatik pilot hali genellikle olumsuz bir durum olarak tanımlanır.
Bununla birlikte otomatik pilotun insan bilişi ve davranışları açısından evrimsel olarak işlevsel yönleri de bulunmaktadır.
Crane (2009), otomatik pilotun bireyin mevcut ana dair farkındalığı sınırlı şekilde deneyimlediği bir zihin durumu olduğunu belirtir. Ancak bu sınırlılık birçok durumda adaptif bir işlev görür.
Özellikle öğrenilmiş görevlerin otomatikleşmesi, bireyin dikkatini başka karmaşık görevlere yönlendirebilmesine imkân tanır.
Örneğin, motor becerilerin bir kez öğrenildikten sonra bilinçli çaba harcamadan yerine getirilebilmesi zihinsel kaynakların başka görevler için serbest kalmasını sağlar.
Williams (2008), bu süreci nörobilimsel düzeyde açıklayarak öğrenmenin tekrarlanan sinirsel örüntülerle gerçekleştiğini ve zamanla bu örüntülerin tetiklenme eşiğinin düştüğünü belirtir.
Böylece bir beceri otomatikleştikçe birey bu beceriyi gerçekleştirmek için daha az bilinçli dikkat harcar.
Sonuç olarak, otomatik pilot hali duygusal farkındalık alanında bilinçsizleşmeye neden olsa da işlevsel görevleri yerine getirme ve problem çözme açısından önemli avantajlar sunar.
Farkındalık uygulayıcıları için bu durum, otomatikleşmiş davranışlar ile bilinçli farkındalık arasında denge kurmayı gerektirmektedir (Crane, 2009).
Mindfulness: Farkındalıkla Anda Kalmak
Mindfulness, Jon Kabat-Zinn’in (1990) tanımıyla dikkatin kasıtlı, şu ana ve yargılamadan odaklanmasıdır.
Bu yaklaşım, bireyin otomatik düşünce ve davranış kalıplarını fark etmesini ve özgürleşmesini sağlar.
Mindfulness uygulamaları; beden taraması, nefes farkındalığı ve bilinçli hareket egzersizleriyle bireyin dikkatini şimdiye odaklamasını teşvik eder.
Günlük Yaşamda Mindfulness Anları Yaratmak
Mindfulness yalnızca meditasyon yastığında değil; yürürken, yemek yerken, duş alırken, hatta sırada beklerken bile uygulanabilir.
Creswell (2017), bu tür küçük farkındalık anlarının bile stres düzeyini azalttığını ve bilişsel esnekliği artırdığını göstermiştir.
Basit bir “Şu an ne hissediyorum?” sorusu bile otomatik pilottan çıkış için etkili bir başlangıç olabilir.
Bu mikro anlar, bireyin yaşamla daha derin bir bağ kurmasını, anın değerini fark etmesini ve duygusal dayanıklılığını artırmasını sağlar.
Bilişsel esneklik, bireyin duygularını olduğu gibi kabul etmesine olanak tanır ve bireyde içsel bir özgürleşme hissi yaratır.
Duygularımızı yargılamadan kabul etmek ve psikolojik esneklik geliştirmek, psikolojik olarak daha sağlıklı ve dengeli bir yaşam sürmemize yardımcı olur.
Yaşamı Seçmek
Otomatik pilotta yaşamak, bireyin içsel ve dışsal deneyimlerini yüzeysel biçimde algılamasına neden olabilir.
Oysa, Mindfulness temelli yaklaşımlar bireyin dikkatini yeniden yönlendirmesine ve yaşamını bilinçli biçimde şekillendirmesine olanak tanır.
Mindfulness, bir kaçış değil, yaşamla derin bir temas kurma biçimidir.
Hayat, sadece geçip giden anlardan oluşmamaktadır. Hayat, fark edilen, hissedilen ve anlam verilen anlardan oluşur.
Mindfulness, bu anlamlı anları yaratmanın en büyük getirisi ve mucizesi olabilir.
Kaynakça
Bargh, J. A., & Chartrand, T. L. (1999). The unbearable automaticity of being. American Psychologist, 54(7), 462–479. https://doi.org/10.1037/0003-066X.54.7.462
Crane, R. (2009). Mindfulness-based cognitive therapy: Distinctive features. Routledge.
Creswell, J. D. (2017). Mindfulness interventions: A review. Annual Review of Psychology, 68, 491–516. https://doi.org/10.1146/annurev-psych-042716-051139
Creswell, J. D., & Lindsay, E. K. (2018). Mindfulness, acceptance, and emotion regulation: Perspectives from Monitor and Acceptance Theory (MAT). Current Opinion in Psychology, 28, 120–125. https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2018.12.004
Kabat-Zinn, J. (1990). Full catastrophe living: Using the wisdom of your body and mind to face stress, pain, and illness.
Kuleyin, B., & Altuntaş, S. (2024, Kasım 28–29). Hemşirelerde otomatik pilot modu ve bilinçli farkındalığın yansımaları. 1. Uluslararası ve Ulusal Hemşirelikte Liderlik Kongresi.
Akademik kaynaklarla desteklenmiş ama bir o kadar da içten bir anlatımı var. Hem bilgi veriyor hem düşündürüyor. Klinik psikolojiyle ilgilenen herkesin mutlaka okuması gereken bir yazı olmuş. Emeğinize sağlıkkk.
Çok değerli tespitler var yazıda. Özellikle günlük hayatın koşturmacasında kaybolanlar için oldukça yol gösterici bir içerik olmuş. Kaleminize sağlık!