Karanlık Üçlü, psikolojide olumsuz kabul edilen ve genellikle kişilerarası ilişkilerde problem yaratabilen üç temel kişilik özelliğini ifade eder: Narsisizm, Makyavelizm ve Psikopati.
Narsisizm ve psikopati, ilk olarak kişilik bozukluğu başlığı altında incelenmiş olsa da, klinik tanı almamış bireylerde bu özellikler ölçüldüğünde “eşik altı kişilik özellikleri” kategorisinde değerlendirilmektedir (Aghababaei ve Błachnio, 2015, akt. Saltoğlu, Uysal Irak, 2020). Bu özellikler, bireylerin sosyal ilişkilerde, karar alma süreçlerinde ve riskli davranışlarda bulunma eğilimlerinde önemli rol oynamaktadır. Bu özelliklere sahip olan bireyler çoğunlukla etkin olmayan baş etme yöntemleri kullanmaya daha yatkın olurlar. Özellikle bağımlılık türlerinin anlaşılmasında Karanlık Üçlü’nün etkileri dikkate değer bulunmuştur.
1. Narsisizm
Narsisizm kişilik özelliğine sahip bireyler kendilerine hayranlık duyarken, kendilni diğerlerinden üstün, özel ve ayrıcalıklı görürler. Empati düzeyleri düşüktür, başkalarının beğenisini ve onayını bekler, eleştiriye karşı hassastır. Çoğu zaman diğer insanların ihtiyaçlarını görmezden gelirler.
-
Liderlik/Otorite: Narsisizmin işlevsel yönünü temsil eder. Sosyal olarak yetkin, dışa dönük, özgüveni yüksek bireylerdir. Liderlik gerektiren durumlarda avantajlıdırlar. Hedeflerine ulaşmak için her şeyi yapabilirler.
-
Hak İddia Etme/Sömürücülük: Antisosyal eğilimler, kişilerarası zorluklar ve başkalarını çıkar doğrultusunda kullanma davranışları öne çıkar. Sorumluluk alma konusunda eksiklikleri vardır.
-
Grandiyöz Gösterişçilik: Dikkat çekici, kendine güvenen, ancak manipülatif ve benmerkezci tutumlar görülür. Riskli davranışlara yönelim, alkol ve madde kullanımı yaygındır. Ayrıca sosyal medya, alışveriş ve seks bağımlılığı gibi, kişiye kendini özel hissettiren davranışlara yatkınlık söz konusudur.
2. Makyavelizm
Makyavelist bireyler, etik kuralları önemsemez ve hedeflerine ulaşmak için manipülatif yöntemler kullanabilirler. İlişkileri duygusal bağdan çok sonuç odaklıdır. Bundan dolayı kurdukları ilişkiler diğer bireylere samimi gelmez. Duygusal farkındalıkları düşük olduğundan, duygu düzenleme becerileri de sınırlıdır (Zeigler-Hill ve Vonk, 2015, akt. Saltoğlu, Uysal Irak, 2020). Bu özellik, bireylerin çıkar odaklı kararlar almasına ve diğerlerini sömürmesine yol açar.
3. Psikopati
Empati ve vicdan eksikliği, yüksek düzeyde dürtüsellik ve antisosyal davranışlarla karakterizedir. Bağ kurma kapasiteleri düşüktür, sık sık yalan söyler ve önceki deneyimlerinden ders çıkarmazlar. Kural tanımama ve sadist eğilimleri vardır. Literatürde farklı alt türler tanımlanmış olsa da genel olarak kabul edilen iki alt türü vardır:
-
Birincil Psikopati: Korkusuz, soğukkanlı ve duygu düzenleme becerileri görece iyi olan bireylerdir. Manipülasyon, suçluluk ve aldatma bu alt boyutun belirgin özelliğidir. Daha çok biyolojik faktörlere dayandığı düşünülür.
-
İkincil Psikopati: Yüksek dürtüsellik, endişe ve saldırgan eğilimlerle karakterizedir. Bu durum, bağımlılık geliştirme riskini artırır. Bu boyuta sahip olan bireylerde birincil psikopati alt boyutuna göre daha fazla suç davranışı ve kurallara karşı gelme davranışı gözlenir.
Araştırmalar, Karanlık Üçlü özelliklerinin bağımlılık gelişiminde önemli rol oynadığını göstermektedir. Örneğin, Kumar Oynama Bozukluğu ve Madde Kullanma Bozukluğu karşılaştırıldığında, kumar bağımlılarının makyavelist ve narsistik özelliklerinin daha yüksek olduğu bulunmuştur (Ayar, 2024). Bu bireyler, insanları manipüle etme, onay alma isteği, yüksek statü beklentisi ve liderlik çabası gibi davranışlar sergileyebilir.
Karanlık Üçlü özellikleri, risk alma eğilimini artırması, toplumsal kurallara uyumu zorlaştırması ve duygu düzenleme becerilerini zayıflatması nedeniyle bağımlılık açısından ciddi bir risk faktörüdür. Narsisizm, kişinin bağımlılık yaratan davranışlardan aldığı tatmini güçlendirebilir; makyavelizm, bağımlılıkla ilgili etik dışı veya manipülatif davranışları kolaylaştırabilir; psikopati ise dürtüsel karar alma ve pişmanlık duymama yoluyla bağımlılığı sürdürebilir.
Sonuç
Karanlık Üçlü, yalnızca kişilik yapısının olumsuz bir yansıması değil, aynı zamanda bağımlılık mekanizmalarının anlaşılmasında da önemli bir psikolojik çerçeve sunmaktadır. Bu nedenle, bağımlılık tedavilerinde bireylerin kişilik özelliklerinin değerlendirilmesi, tedavi planlarının daha etkili ve kişiye özel şekilde hazırlanmasına yardımcı olabilir.
KAYNAKLAR:
Ayar, E. (2024). Kumar ve madde bağımlılığı olan bireylerde çocukluk çağı travmaları, dissosiyatif yaşantılar ve karanlık üçlü kişilik özellikleri arasındaki ilişkinin incelenmesi (Yayınlanmış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, İstanbul.
Saltoğlu, S., & Uysal Irak, D. (2020). Kişiliğin karanlık üçlüsü: Narsisizm, Makyavelizm ve Psikopati. Türk Psikoloji Yazıları, 23(45), 42-58.
