Hepimiz her gün yüzlerce yeni yüzle karşılaşırız. Sokakta, toplu taşımada, oturduğumuz kafe ve restoranlarda sadece gördüğümüz ve bir daha hiç görmeyeceğimizi düşündüğümüz birbirinden çok farklı yüzlerle… Büyük bir kısmını tanıma fırsatı elde edemez, onları orada, o gördüğümüz yerlerde bırakıveririz. Ama yine de bazen onlar için kafamızda bir hikâye uydurur, istemsiz duygu ve düşüncelere kapılırız. Yapılan araştırmalar ilk izlenimin çok önemli olduğunu, hatta birçok ilk izlenimin büyük oranda hiç de değişmediğini ortaya koyuyor. Hem de bunu tıpkı uydurduğumuz hikâyeler ve kişilere yakıştırdığımız karakterler gibi bilinçsizce yapıyoruz.
Thin-Slicing (İnce Dilimleme)
Bu kavram ilk kez Nalini Ambady ve Robert Rosenthal tarafından ortaya atılmış fakat Malcolm Gladwell tanıtılmasında ve detaylandırılmasında önemli bir rol oynamıştır. Zihnimizin bilinçsizce hızlı bir analiz yaptığını ve bu kısa analizin –doğal olarak kısıtlı bilginin– sonunda da bazı yargılar oluşturduğunu söyleyebiliriz. Thin-slicing tam da bu ilginç durumu açıklar. (Gladwell, 2005, akt. Johnny’s Book Summaries, 2023). 5 dakikadan daha az gördüğümüz bir insan hakkında edindiğimiz fikir ve aslında önyargı, Ambady ve Rosenthal’ın yaptığı çalışmaya göre büyük oranda doğru. (Simply Psychology, 2023). Aslında burada kullanılanın tamamen sezgiler olduğu, çünkü bir insanı 5 dakikada tanıyamayacağımız aşikâr. Sezgilerimizin bu denli kuvvetli ve doğru olabilmesi ise oldukça ilginç. Şimdi bu konuyla ilgili önemli bir deneyi inceleyeceğiz.
İlk İzlenim Deneyi
2006 yılında Princeton Üniversitesi’nde psikolog Alexander Todorov ve araştırmacı öğrenci Janine Willis bu konuyla alakalı bir araştırma yaptı. Araştırmada yarısı kadın, yarısı erkek olacak şekilde toplam 70 amatör aktör ve aktris kullanıldı. Hepsinin yaşı 20-30 civarındaydı ve hepsine gri tişört giydirildi. Aynı zamanda hiçbirinde sakal, makyaj, gözlük gibi ayırt edici unsurlar bulunmuyordu. Bu tekdüzelik, nötr yüz ifadeleriyle desteklenerek seçilen insanların fotoğrafları çekildi.
Sırada, katılımcıların bu insanlara atfettikleri özelliklerle onları görme süreleri arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmak vardı. Çekicilik, sempatiklik, güvenilirlik, yeterlilik ve saldırganlık olmak üzere 5 farklı özellik belirlendi. Bazı katılımcılara fotoğraflar 100 milisaniye, bazılarına 500 milisaniye, diğerlerine ise 1000 milisaniye yani 1 saniye gösterildi. Bir gruba da “bilinçli değerlendirme” için fotoğraflara süresiz bakma hakkı verildi. Daha sonra katılımcılardan, fotoğraflarını gördükleri insanları belirlenen 5 özellik için derecelendirmeleri istendi. Şaşırtıcı şekilde, 100 milisaniye gibi çok kısa bir süre bakabilenler ile uzun süre bakanlar arasında kayda değer bir değerlendirme farkı bulunmadı. Bakılan süre arttıkça insanların değerlendirme yaparken kendilerine duydukları güven de genellikle artıyordu, fakat sonuç çok da değişmiyordu. (Willis & Todorov, 2006)
Şimdi de ilk izlenim etkisinin hayatımızdaki çok önemli olayları dahi nasıl etkileyebileceğine bakalım.
İşe Alım Süreçlerinde İlk İzlenim Etkisi
İlk izlenimin ne kadar önemli olduğunu anlatmak için Head&Shoulders 1980’lerdeki reklam kampanyasında “You never get a second chance to make a first impression.” yani “İlk izlenim için ikinci bir şansınız yoktur.” sloganını kullanıyor. (Bock, 2015).
Mülakatlarda ilk izlenimin önemine gelirsek, yapılan görüşmelerin büyük çoğunluğunun aslında bir tür zaman kaybı olduğunu artık tahmin edebiliyoruz. İşverenler çok kısa sürelerde adaylar hakkında bir fikre kapılıyor ve mülakatın geri kalanı aslında bu fikirleri doğrulamak için gerçekleştiriliyor. Yani, eğer sizin hakkınızdaki ilk izlenim olumluysa kalan süre içinde sizi almak için, olumsuzsa da reddetmek için bahane arıyorlar. Fakat bu yöntem elbette adayları işe aldıktan sonra nasıl performans gösterecekleriyle ilgili çoğunlukla hiçbir fikir vermiyor. Bu da bir çeşit olumsuz önyargıyı ortaya çıkarmış oluyor. Bunun için 1998’de Frank Schmidt ve John Hunter “yapılandırılmış mülakat”ı ortaya atıyor. (Bock, 2015). Bu sistem, standart bir sırayla sorulan soruları ve adayların rahatça kıyaslanabileceği net kriterler içeren bir puanlandırma sistemini içeriyor. Sorular da elbette ki talip olunan işe göre değişkenlik gösteriyor. Google gibi çok büyük firmaların da kullandığı bu sistem sayesinde adaylar adil şekilde değerlendiriliyor ve ilk izlenim önyargılarından daha az etkileniyorlar.
Mere Exposure Effect (Salt Maruz Kalma Etkisi)
İlk izlenimin ne kadar önemli olduğundan bahsettik, peki ya bu izlenimleri etkileyen faktörlere gelirsek, önyargılarımızı olumlu ya da olumsuz etkileyen etmenler neler olabilir? Bu soruyu sorduğumuzda salt maruz kalma etkisini konuşmak için bir nevi bir kapı açmış oluruz. Bu kavramla anlatılmak istenen şey kısaca “bir şeye ne kadar aşinaysak onu seçmeye o kadar yatkınızdır.” Bildiğimiz her zaman bilmediğimizden daha az korkutucu gelir, aslında korkunun temelinde de belirsizlik vardır. Ve bir şeye ne kadar çok maruz kaldıysak bize o kadar az korkutucu gözükür. Bu gerçeği de elbette ilk izlenim etkisiyle bağdaştırabiliriz. Önyargılarımızın temelinde de aslında geçmiş beklentilerimiz, deneyimlerimiz yatar. Bir insanı ilk gördüğümüzde onda tanıdık gelen herhangi bir şey ona karşı olan ilk izlenimimizi muhtemelen etkileyecektir. Bu tanıdıklık iyi hissettiriyorsa olumlu, tam tersiyse olumsuz olması muhtemeldir. Ayrıca bir insanla hiç tanışmadan onu defalarca görmek de ortaya bir tanıdıklık hissi çıkarır. Bu da yine, tanıştığımızda karşılaşacağımız karaktere daha pozitif bakmamıza sebep olabilir.
Sonuç
İnsan beyninin henüz tam olarak keşfedilememiş sırlarından biri olan ilk izlenim etkisi, biz hiç farkına varmadan hayatımızı etkilemeye devam ediyor.
Kaynakça
Bock, L. (2015, Nisan 20). Hire like Google. Wired.
https://www.wired.com/2015/04/hire-like-google/
Cherry, K. (2023, Mart 17). Mere Exposure Effect: How Familiarity Breeds Attraction. Verywell Mind.
https://www.verywellmind.com/mere-exposure-effect-7368184
Indeed Editorial Team. (2025, Mart 26). How to use and score structured interview questions. Indeed.
https://www.indeed.com/career-advice/interviewing/how-to-structure-interview-questions
Johnny’s Book Summaries. (t.y.). Summary of Blink: The Power of Thinking Without Thinking by Malcolm Gladwell. Medium.
Simply Psychology. (2023, Aralık 18). Thin slicing in psychology.
https://www.simplypsychology.org/thin-slicing-psychology.html
Willis, J., & Todorov, A. (2006). First impressions: Making up your mind after a 100-ms exposure to a face. Psychological Science, 17(7), 592-598.
