Psikolojik Doğum Sırası: Ailedeki Yerimiz, Kimliğimizdeki Yansımalar

Kişilik gelişiminde ebeveynlerin etkisi uzun süredir vurgulansa da, kardeşlerin rolü de en az onlar kadar önemlidir.
Kardeşler arasındaki ilişkinin niteliği, hem aile içi uyumu hem de bireylerin sağlıklı bir benlik geliştirmesini doğrudan etkiler (Ersanlı, 1996).
Bu etkileşim; cinsiyet rolleri tercihlerinden oyun seçimlerine, bilişsel becerilerden sosyal ilişki kurma biçimlerine kadar geniş bir yelpazede gözlemlenebilir.

Özellikle aileye yeni bir kardeşin katılması, mevcut dengeleri değiştirerek sosyal, ekonomik ve duygusal dinamikleri yeniden şekillendirir.
Bu noktada “gerçek doğum sırası”, çocukların aileye katıldıkları kronolojik sırayı ifade eder.
Ancak her çocuk, farklı koşullar altında büyüdüğü için kendisini aile içinde algılama biçimi değişkenlik gösterebilir.

Alfred Adler’in Bireysel Psikoloji yaklaşımı, bu öznel konumlanışı “psikolojik doğum sırası” kavramıyla açıklamaktadır (Kalkan & Koç, 2008).

Gerçek Doğum Sırası ve Kardeşlik Dinamikleri

Doğum sırasının psikoloji alanında önem kazanmasında en büyük katkı Alfred Adler’e aittir.
Adler, kardeşler arasındaki ilişkilerin bireylerin kişilik gelişiminde belirleyici etkiler yarattığını vurgulayan ilk kuramcılardandır (Geçtan, 1998).

Ona göre her çocuk ailedeki doğum sırasına bağlı olarak farklı bir konum deneyimler ve bu konum, çocuğun gelişiminde dikkate değer bir çevresel etken oluşturur.
Ancak doğum sırasına ilişkin katı ve değişmez kurallar söz konusu değildir; asıl belirleyici olan, çocuğun aile içindeki rolünü nasıl algıladığı ve üstlendiğidir (Adler, 2024).

Araştırmalar, doğum sırasına bağlı bazı eğilimlerin öne çıktığını göstermektedir:

• İlk çocuklar, genellikle sorumluluk bilinci yüksek, otoriteye saygılı ve rekabetçi olurlar.
  Yetişkinlerin onayına önem verir, kurallara uyma konusunda hassasiyet gösterirler (Çınarbaş & Nilüfer, 2019).
  Ancak kardeşin doğumuyla birlikte ilgi odağı olma ayrıcalığını kaybettiklerinde, bu değişimi tehdit olarak algılayabilirler.

• Tek çocuklar, benzer şekilde ilgi odağı olma eğilimindedir.
  Ancak sosyal paylaşım fırsatlarının sınırlı olması nedeniyle iş birliği ve paylaşma becerilerinde zorluklar yaşayabilirler (Çınarbaş & Nilüfer, 2019; Adler, 2024).

• Ortanca çocuklar, çoğunlukla ailede dengeyi sağlayan arabulucu bir rol üstlenir.
  Ancak hem büyük hem küçük kardeş arasında sıkışmışlık hissi, kimi zaman başarıya motive ederken kimi zaman da pes etmeye yol açabilir (Geçtan, 1998).

• En küçük çocuklar, genellikle ailenin şımarık üyeleridir.
  “Daima küçük” görülmeleri bağımsızlık kazanmalarını zorlaştırabilir.
  Ayrıca, deneyimli kardeşleriyle kıyaslandıklarında yetersizlik duyguları geliştirmeleri olasıdır (Geçtan, 1998).

Psikolojik Doğum Sırası: Algının Önemi

Doğum sırası yalnızca biyolojik bir gerçeklik değildir; bireyin aile içindeki yerini nasıl algıladığı da en az kronolojik sıra kadar önem taşır.
Bu nedenle literatürde “psikolojik doğum sırası” kavramı öne çıkmaktadır (Campbell vd., 1991).

Psikolojik doğum sırası, bireyin aile içindeki öznel yaşantılarını ve bu yaşantılardan çıkardığı anlamları yansıtır.
Dolayısıyla kişi, gerçek doğum sırasına göre ilk çocuk olabilir; ancak aile içindeki roller ve dinamikler nedeniyle kendisini ortanca ya da tek çocuk gibi hissedebilir.
Bu nedenle gerçek doğum sırası ile psikolojik doğum sırası her zaman örtüşmez.

Adler’e göre psikolojik doğum sırasının şekillenmesinde birçok sosyal ve kültürel etken rol oynar.
Kardeşler arasındaki yaş farkı, cinsiyet farklılıkları, bir kardeşin kaybı, boşanma ya da yeniden evlilik gibi yapısal değişiklikler ve ebeveyn tutumları, bireyin aile içinde kendini nasıl konumlandırdığını doğrudan etkileyebilir (Oktan vd., 2014).

Örnek Durumlar:

• Geniş ailelerde ilk çocuk ile diğerleri arasında yaş farkı fazla olduğunda, bu çocuk aslında ilk doğan olmasına rağmen tek çocuk özellikleri sergileyebilir.

• Ailede cinsiyetle ilgili beklentiler nedeniyle ilk çocuk geri planda bırakılmışsa, ikinci çocuk “ilk çocuk” rollerini üstlenebilir.

Psikolojik doğum sırası yalnızca geçmiş aile deneyimlerini değil, aynı zamanda bireyin yaşam hedeflerini, benlik algısını ve kişiler arası ilişkilerini de etkiler (Stewart & Campbell, 1998).
Bu nedenle kişilik gelişiminde yalnızca kronolojik sıraya odaklanmak yerine, psikolojik algıyı da dikkate almak daha bütüncül bir bakış açısı sağlar.

Sonuç

Psikolojik doğum sırası, bireyin aile içinde hangi rolleri üstlendiğini ve kendisini nasıl konumlandırdığını anlamak açısından önemli bir kavramdır.
Kardeş ilişkilerini ve kişilik farklılıklarını değerlendirirken yalnızca biyolojik sıralamaya bakmak yeterli değildir.

Bu kavram, kardeşler arası ilişkilerin kişisel farklılıkları nasıl şekillendirdiğini anlamak için vazgeçilmez bir çerçeve sunar.
Sonuçta, kişiliğimizi belirleyen sadece dünyaya geldiğimiz sıranın kronolojisi değil; aile içinde hissettiğimiz yer, üstlendiğimiz roller ve o deneyimlerden çıkardığımız anlamlardır.

Belki de kendimizi anlamaya çalışırken sormamız gereken soru şudur:
“Gerçekte kaçıncı sıradayım değil, ailemde kendimi hangi sırada hissettim?”

Kaynaklar

• Adler, A. (2024). Yaşamın Anlam ve Amacı. Şipal, K. (Çev.). İstanbul: Say Yayınları. (Özgün çalışma 1933).

• Campbell, L., White, J., & Stewart, A. (1991). The relationship of psychological birth order to actual birth order. Individual Psychology: Journal of Adlerian Theory, Research & Practice, 47(3), 380–391.

• Çınarbaş, D. C., & Nilüfer, G. (2019). Adler ve Sulloway’ın Doğum Sırası Kuramları ve Görgül Bulgular İle İlgili Bir Derleme. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 59(1), 125–151.

• Ersanlı, K. (1996). Benliğin Gelişimi ve Görevleri. Samsun: Eser Ofset.

• Geçtan, E. (1998). Psikanaliz ve Sonrası. (8. bs.). İstanbul: Remzi.

• Kalkan, M., & Koç, H. (2008). Psikolojik Doğum Sırası Bireylerin Stresle Başa Çıkma Stratejilerinin Yordayıcısı mıdır? Turkish Psychological Counseling and Guidance Journal, 3(30), 45–59.

• Oktan, V., Odacı, H., & Çelik, Ç. B. (2014). Psikolojik doğum sırasının psikolojik sağlamlığın yordanmasındaki rolünün incelenmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi.

• Stewart, A. E., & Campbell, L. F. (1998). Validity and reliability of the White-Campbell psychological birth order inventory. Journal of Individual Psychology, 54(1), 42–60.