İşe gitme isteksizliği, bireysel bir zaaf değil; modern çalışma yaşamının yarattığı tükenmişlik, mecburiyet duygusu ve anlam arayışının bir yansımasıdır. Bu makalede, psikoloji literatürü ve günlük yaşam örnekleri üzerinden işe gitme isteksizliğinin nedenleri ve olası çözüm yolları ele alınmaktadır.
Sabah çalan alarm, yalnızca güne başlamayı değil, aynı zamanda görünmez bir savaşı da işaret eder: Gitmek istemediğin halde işe gitmek. Kimi zaman “bir günlüğüne de olsa kaybolsam” diye geçirirsin içinden, kimi zaman da “yapmam lazım” diyerek kalkarsın. Bu ikili duygu, günümüz çalışanlarının büyük kısmında ortak bir deneyimdir. Schaufeli ve Bakker (2004), iş yükü ve kaynakların dengesizliğinin çalışanlarda tükenmişlik ve isteksizlik yarattığını göstermektedir.
Bir pilot için bu his, gecenin bir vakti valiz toplarken; bir ofis çalışanı içinse trafikle boğuşurken kendini gösterir. “İstemiyorum ama mecburum” cümlesi, modern iş yaşamının sloganı haline gelmiştir.
Zorunluluk, Özerklik ve Anlam
Deci ve Ryan’ın (1985) Öz Belirleme Teorisi, insanların en çok özerklik hissi olduğunda motive olduklarını söyler. Ancak pek çok iş, çalışana bu özerkliği tanımaz. Ne zaman, nerede, nasıl çalışacağını seçemeyen birey, işi bir “yaşama alanı” değil, bir mecburiyet olarak deneyimler. Bu da işe gitme isteksizliğini artırır.
Psikolog Maslach ve Leiter (2016), tükenmişliğin işini anlamsız bulma ile yakından ilişkili olduğunu vurgular. İş, yalnızca maaş almak için yapılan bir yük haline geldiğinde, çalışanlar sabahları yatağından kalkmakta zorlanır. “Bunu neden yapıyorum?” sorusunun cevabı bulanıklaştıkça, mecburiyet ağırlaşır.
Günlük Hayatta Görünür Olan Çatışmalar
Freud’un (1923/1961) modeline göre benlik, dış dünyanın talepleri ile içsel arzular arasında sıkışır. Bu sıkışma, işe gitme konusunda kendini çok net gösterir. İçsel ses “dinlen, nefes al” derken, dışsal ses “geç kalma, sorumlulukların var” diye bağırır. İşte bu çatışma, sabahları yaşanan isteksizliğin en basit psikolojik tarifidir.
Bir beyaz yakalı, haftanın her günü işe gidip hafta sonunu “yaşamaya başlama zamanı” gibi görür. Bir sağlık çalışanı, gece nöbeti dönüşünde gün doğarken “ben hâlâ buradayım” der. Bir kabin memuru, dünyanın farklı şehirlerinde otel odalarına kapanırken “burası benim evim değil” duygusunu taşır. Tüm bu örnekler, işin bireyin ruhuna temas etmediğinde mecburiyetin nasıl ızdıraba dönüştüğünü göstermektedir.
Çözüm Arayışları
Çözüm yalnızca bireysel iradede değil, işin tasarımında da gizlidir. Mindfulness temelli yaklaşımlar (Kabat-Zinn, 2003), bireyin mecburiyet duygusunu hafifletmesine yardımcı olabilir. Günlük küçük ritüeller, sabah işe gitme isteksizliğini tamamen ortadan kaldırmasa da, ona eşlik eden sıkışmayı azaltabilir.
Bunun yanında, iş-yaşam dengesini gözeten kurumların çalışanlarının daha az tükenmişlik yaşadığı bilinmektedir (Greenhaus & Allen, 2011). Çalışanların karar süreçlerine dahil edilmesi, özerklik hissini artırarak mecburiyeti daha katlanabilir hale getirebilir (Deci & Ryan, 2000).
İşe gitme isteksizliği, modern çağın en insani tepkilerinden biridir. Bunu kişisel zayıflık olarak görmek yerine, işin anlamı, özerklik düzeyi ve psikolojik ihtiyaçlarla ilişkisini görmek gerekir. İnsanlar çalışmak zorunda olabilir; ama nasıl, nerede ve hangi anlamla çalışacakları üzerine söz sahibi olmadıklarında, mecburiyet, yaşam enerjisini tüketen bir ağırlığa dönüşür.
Kaynakça
-
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic motivation and self-determination in human behavior. Springer Science & Business Media.
-
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 68–78. https://doi.org/10.1037/0003-066X.55.1.68
-
Freud, S. (1961). The ego and the id (J. Riviere, Trans.). W. W. Norton & Company. (Original work published 1923).
-
Greenhaus, J. H., & Allen, T. D. (2011). Work–family balance: A review and extension of the literature. In J. C. Quick & L. E. Tetrick (Eds.), Handbook of occupational health psychology (2nd ed., pp. 165–183). American Psychological Association.
-
Kabat-Zinn, J. (2003). Mindfulness-based interventions in context: Past, present, and future. Clinical Psychology: Science and Practice, 10(2), 144–156. https://doi.org/10.1093/clipsy.bpg016
-
Maslach, C., & Leiter, M. P. (2016). Burnout: A multidimensional perspective. Routledge.
-
Schaufeli, W. B., & Bakker, A. B. (2004). Job demands, job resources, and their relationship with burnout and engagement: A multi-sample study. Journal of Organizational Behavior, 25(3), 293–315. https://doi.org/10.1002/job.248
