İnsanın davranış dünyasında totemler ve rutinler, günlük yaşamdan spora kadar pek çok alanda karşılaşılan psikolojik olgulardır. Bu iki kavram, çoğunlukla birbirine karıştırılsa da işlevsel ve nörobilimsel açıdan farklılıklar taşır. Bu makalede, totemler ve rutinlerin tanımı, psikolojik temelleri, spor psikolojisindeki kullanımları ve obsesif kompulsif bozukluk (OKB) bağlamında değerlendirilmesi ele alınacaktır.
Totemler: Kültürel ve Psikanalitik Bir Bakış
Totem kavramı, köken olarak antropoloji ve sosyolojiye dayanır. Emile Durkheim’in toplumsal yapı çözümlemelerinde önemli bir yer tutan totem, toplumsal bağlılığın ve kimlik inşasının sembolü olarak görülür (Sanat Düşünce, 2024). Totemler, bireylerin ve grupların kendilerini ait hissettikleri, ritüellerle kutsadıkları nesne veya davranışlar olabilir. Freud ise “Totem ve Tabu” eserinde, totemlerin bastırılmış arzular ve toplumsal normlar arasındaki gerilimi simgelediğini belirtir (Yalpertem, 2023).
Günlük yaşamda ve özellikle sporda totemler, sporcunun kendini kontrol altında hissetmesi ve stresle başa çıkması için kullandığı “uğur ritüelleri” olarak karşımıza çıkar. Örneğin, Rafael Nadal’ın her maç öncesi yapmaya alıştığı belli başlı hareketler veya Michael Jordan’ın şans getirdiğine inandığı giysi tercih etmesi, totemlerin tipik örneklerindendir (Dereli, 2021). Bu davranışların psikolojik açıdan etkisi, sporcunun performansını doğrudan artırmaktan ziyade, zihinsel rahatlamayı, öz-güveni ve kontrol hissini sağlamaktır.
Rutinler: Bilinçli Tekrar ve Otomatik Davranışlar
Rutinler ise nörobilimsel temelleri olan, öğrenilmiş ve otomatikleşmiş davranış kalıplarıdır. Çakmak Demirtaş’ın (2025) Psychology Times’daki çalışmasına göre, rutinler beyinde bazal gangliada depolanır ve “tetikleyici → rutin → ödül” döngüsü ile pekiştirilir. Bu döngü, alışkanlıkların oluşmasını ve sürdürülmesini sağlar. Rutinler, özellikle sporcular için performansın tutarlılığı ve bilişsel yükün azaltılması açısından hayati önem taşır.
Bir sporcu için rutin, hareketlerini önceden planlayarak stres anında bile kontrolü elinde tutmasına yardımcı olur. Novak Djokovic’in meditasyon ve görselleştirme teknikleri ile desteklediği antrenman rutinleri buna örnektir (Dereli, 2021). Ayrıca, rutinlerin günlük hayatta stresi yönetmede, odaklanmayı artırmada ve zihinsel dayanıklılığı geliştirmede de etkili olduğu belirtilmektedir (Tarhan, 2024).
OKB Bağlamında Totemler ve Rutinler
Totemler ve rutinler, sağlıklı bireylerde zihinsel kontrol, rahatlama ve odaklanma sağlarken; obsesif kompulsif bozukluk (OKB) tanısı konmuş bireylerde benzer görünen davranışlar patolojik bir döngünün parçası olabilir. OKB, bireyin zihninde istem dışı şekilde beliren obsesyonlar (takıntılı düşünceler) ve bu düşünceleri bastırmak için geliştirilen kompulsiyonlar (zorlantılı davranışlar) ile karakterizedir (APA, 2022).
Yüzeysel bakıldığında, bazı totemsel ya da rutin davranışlar OKB belirtilerine benzetilebilir. Örneğin, bir sporcunun belirli bir şekilde sahaya adım atma alışkanlığı veya her maç öncesi aynı objeye dokunması, dışarıdan kompulsif davranış gibi görünebilir. Ancak bu davranışlar genellikle bireyin kontrolü dahilindedir ve yaşam işlevselliğini olumsuz etkilemez. Oysa OKB’de bu tür davranışlar yoğun kaygıyı geçici olarak azaltmak için zorlayıcı biçimde tekrar edilir.
Çakmak Demirtaş’ın (2025) da vurguladığı gibi, rutinler bilişsel yükü azaltan ve performansı destekleyen yapılar iken, bu davranışlar esnekliğini yitirdiğinde ve uygulanmadığında yoğun stres ya da suçluluk hissi yaratıyorsa, bu durum kompulsif davranışa dönüşmüş olabilir. Psikologlar bu nedenle, bireylerin rutinlerinin esnekliğini ve işlevselliğini değerlendirme konusunda dikkatli olmalıdır.
Totem ve Rutin Arasındaki Farklar
Totemler, genellikle kontrol dışı, plasebo etkisi yaratan, bireye kendini iyi hissettiren davranışlarken; rutinler bilinçli ve sistemli olarak geliştirilen davranış kalıplarıdır (Dereli, 2021; Çakmak Demirtaş, 2025). Totemlerin temel işlevi psikolojik rahatlama sağlamak ve kişinin “kontrol” hissini artırmaktır. Bu sayede sporcu, mücadele sırasında kendini müsabakaya daha hakim hisseder.
Buna karşın rutinler, kişinin bilişsel kapasitesini ortalama bir seviyede tutar, dikkat dağınıklığını önler ve performansı bilimsel temelde destekler. Ancak, bu iki yapı da OKB benzeri davranış örüntüleri ile karıştırıldığında yanlış yorumlanabilir. OKB bağlamında bu davranışlar işlevsellikten çıkarak zorlayıcı ve esnek olmayan bir hâl alabilir.
Bu ayrım, psikoloji alanında kişisel gelişim ve spor psikolojisi uygulamalarında yol gösterici olur. Totemlerin bireye kısa süreli rahatlama sağladığı, rutinlerin ise uzun vadede sürdürülebilir başarı getirdiği ifade edilir.
Spor Psikolojisinde Totemler ve Rutinler
Sporda mental güç, fiziksel beceriler kadar önemlidir. Dereli’nin (2021) belirttiği üzere, Nadal, Jordan ve diğer elit seviyede sporcuların kullandığı totem ve rutinler, performans öncesi stres yönetiminde kritik rol oynar. Nadal’ın kort arası rutinleri, rakibin hareketlerini takip ederken zihinsel odağı korumasını sağlar. Djokovic’in yoga ve meditasyon ile desteklediği rutinleri ise dayanıklılığını artırır.
Totemler ise, belirsizlik ve baskı anlarında sporcuya güven verir. Bu sayede sporcu, rahatlayarak konsantrasyonunu yeniden kazanır (Dereli, 2021). Ancak, sporcuların bu ritüellere aşırı bağlılığı, davranışların kompulsif hale gelmesi riskini doğurabilir. Bu nedenle, psikologlar tarafından yapılandırılmış ve esnek rutinlerin teşvik edilmesi, hem performans hem de psikolojik sağlık açısından önemlidir.
Sonuç
Toplumda ve bireysel yaşamda totemler ve rutinler, psikolojik anlamda farklı roller üstlenir. Totemler, sembolik anlamlar taşıyan, daha çok kültürel ve duygusal güvence sağlayan davranışlardır. Rutinler ise, bilimsel temele dayalı, öğrenilmiş ve otomatikleşmiş davranış kalıplarıdır. Her iki yapı da spor psikolojisinde önemli bir yere sahip olsa da obsesif kompulsif eğilimlerle karıştırılmamalıdır.
Zihinsel antrenman, meditasyon ve bilinçli tekrar gibi yöntemlerle yapılandırılmış rutinler, sporcuların ve bireylerin yaşam kalitesini artırırken, totemler ise kısa vadede psikolojik destek işlevi görebilir. Ancak sürdürülebilir başarı ve zihinsel denge için, bireyin davranışlarının esnek ve işlevsel kalması önemlidir.
KAYNAKÇA
Dereli, D. (2021). Sporda totemler, rutinler, mental güç ve Nadal! GQ Türkiye.
https://gq.com.tr/gq-sports/sporda-totemler-rutinler-mental-guc-ve-nadal
Çakmak Demirtaş, B. (2025). Bilinçli tekrardan otomatik davranışa: Rutinler ve alışkanlıklar. Psychology Times.
https://psychologytimes.com.tr/bilincli-tekrardan-otomatik-davranisa-rutinler-ve-aliskanliklar
Yalpertem. (2023). Totem ve tabu. Yalpertem Blog.
https://yalpertem.com/blog/tag/totem-ve-tabu
Tarhan, B. (2024). Rutin ve insan psikolojisine etkisi. Edavet.
https://www.edavet.com.tr/kazankultur/rutin-ve-insan-psikolojisine-etkisi
Sanat Düşünce. (2025). Durkheim’e göre totem nedir? Anlamı ve temsili. Sanat Düşünce.
https://sanatdusunce.com.tr/durkheime-gore-totem-nedir-anlami-ve-temsili
American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed., text rev.; DSM-5-TR). American Psychiatric Publishing.
