İnsan organizması, biyolojik ve bilişsel sistemlerin birlikte evrimleşmesiyle şekillenen karmaşık bir yapıdır. Evrimsel psikoloji, bu bütünlüğü anlamada güçlü bir çerçeve sunar; zira zihinsel süreçlerin yalnızca psikolojik sağlığı değil, bedensel (somatik) işlevleri de düzenlediğini ortaya koymaktadır. Bu yazıda; bireyin bedensel rahatsızlıklarını psikolojik yollarla nasıl hafifletebildiğini evrimsel psikoloji perspektifinden kısa bir incelemeye alalım.
Evrimsel Psikoloji ve Beden-Zihin İlişkisi
Evrimsel süreçte beden, çevreden gelen tehditleri algılamak ve bu tehditlere yanıt üretmek için nörolojik olarak şekillenmiştir. Ağrı gibi uyarı sistemleri yalnızca doku hasarını değil, sosyal izolasyon ya da tehdit gibi durumları da kapsayacak şekilde genişlemiştir. Kross ve arkadaşlarının (2011) gösterdiği üzere, sosyal dışlanma gibi psikolojik deneyimler, fiziksel ağrıyla aynı nöroanatomik ağlarda işlenmektedir. Bu durum, psikolojik süreçlerin bedensel deneyimlere doğrudan etkide bulunduğunu göstermektedir.
Psikosomatik Belirtiler: Evrimsel İletişim Mekanizması
Bu çerçevede, psikosomatik belirtiler, evrimsel olarak biçimlenmiş bir iletişim mekanizması olarak değerlendirilebilir. Bastırılmış duyguların ya da çözülmemiş stresörlerin fiziksel şikayetler biçiminde ortaya çıkması, bireyin yardım arayışına yönelmesini sağlayarak sosyal destek sistemlerini harekete geçirebilir – bu da tarihsel olarak hayatta kalma açısından avantajlıdır (Nemeroff & Goldschmidt-Clermont, 2012).
Modern Psikolojik Müdahaleler
Modern psikolojik müdahaleler, evrimsel olarak biçimlenmiş zihinsel süreçleri terapötik bir bağlamda işlevsel hale getiren uygulamalar sunmaktadır. Bu bağlamda, bilişsel davranışçı terapi (BDT) gibi yapılandırılmış terapötik yaklaşımlar, bireyin çevresel stresörlere verdiği bilişsel ve fizyolojik tepkileri yeniden yapılandırarak, hem ruhsal hem de bedensel sağlığa ve iyilik hâline katkı sağlar. Özellikle kronik ağrı sendromları ile fonksiyonel gastrointestinal bozukluklar gibi psikosomatik belirtilerle ilişkili durumlarda, BDT’nin semptom şiddetini ve stres kaynaklı bilişsel çarpıtmaları azaltmada etkili olduğu, çok sayıda sistematik çalışmayla ortaya konmuştur (Ehde, Dillworth & Turner, 2014).
Plasebo Etkisi: Zihnin Beden Üzerindeki Hâkimiyeti
Zihnin beden üzerindeki etkisini gözler önüne seren bir diğer olgu ise plasebo etkisidir. Etkinliği olmayan bir maddenin iyileştirici etki göstermesi, beklenti temelli nörokimyasal süreçlerin özellikle endorfin salınımı aktive olmasına bağlıdır (Benedetti et al., 2005). Bu etki, beynin psikolojik temelli bilişsel içerikleri fizyolojik yanıtlarla bütünleştirme yetisine işaret eder; bu da türümüzün esnek adaptasyon yeteneğinin bir görünen yansımasıdır.
Nörogörüntüleme bulguları da bu etkileşimi desteklemektedir. Dikkat, duygu regülasyonu ve algı gibi üst düzey bilişsel süreçlerin, ağrı ve bedensel duyumları işleyip kodlayan beyin bölgelerinde aktivite değişiklikleri yarattığı gösterilmiştir (Wiech, Ploner & Tracey, 2008). Bu değişim, yalnızca davranışsal değil, nörofizyolojik ve psikolojik düzeyde de zihinsel süreçlerin somatik algıyı biçimlendirip etkilediğini kanıtlamaktadır.
Sonuç
Evrimsel psikoloji perspektifi, zihinsel süreçlerin somatik iyileşmedeki rolünü açıklamada bilimsel ve bütüncül bir temel sunar. Bireyin bedenini ve bedenden gelen sinyalleri anlamlandırma/yeniden düzenleme becerisi, yalnızca bir bilişsel yetkinlik değil, evrimsel geçmişimizden devraldığımız bir uyum stratejisi ve hayatta kalma becerisidir. Bu durum, psikolojik müdahalelerin yalnızca zihinsel değil, bedensel sağlık üzerinde de iyilik hâlini yükseltici ve dönüştürücü güce sahip olduğunu göstermektedir.
Kaynakça
- Benedetti, F., Mayberg, H. S., Wager, T. D., Stohler, C. S., & Zubieta, J. K. (2005). Neurobiological mechanisms of the placebo effect. Journal of Neuroscience, 25(45), 10390–10402.
- Ehde, D. M., Dillworth, T. M., & Turner, J. A. (2014). Cognitive-behavioral therapy for individuals with chronic pain. American Psychologist, 69(2), 153–166.
- Kross, E., Berman, M. G., Mischel, W., Smith, E. E., & Wager, T. D. (2011). Social rejection shares somatosensory representations with physical pain. PNAS, 108(15), 6270–6275.
- Nemeroff, C. B., & Goldschmidt-Clermont, P. J. (2012). Heartache and heartbreak—the link between depression and cardiovascular disease. Nature Reviews Cardiology, 9(9), 526–539.
- Wiech, K., Ploner, M., & Tracey, I. (2008). Neurocognitive aspects of pain perception. Trends in Cognitive Sciences, 12(8), 306–313.
