İnsan beyni, yaşam boyu gelişen ve değişen çok hassas bir yapıdır. Özellikle yaş ilerledikçe, bu yapıda yavaşlamalar, unutkanlıklar ve dikkat dağınıklıkları görülebilir. Eğer bu dönemlerde bir de travmatik beyin hasarı(THB) yaşanırsa, zaten hassas olan bu sistem daha da kırılgan hale gelir. THB, kafaya alınan bir darbe ya da düşme sonucu oluşan ve beynin çalışma şeklini etkileyen ciddi bir durumdur.
Yaşlı bireylerde THB’nin etkileri gençlere göre daha ağır olabilir. Bu durum, hem biyolojik hem de psikolojik nedenlerle açılanabilir. Bu yazıda, ileri yaşta THB geçiren bireylerde en çok etkilenen üç temel zihinsel beceriye odaklanacağız: Hatırlama (bellek), dikkat ve karar verme (yürütücü işlevler).
Yaşlılıkta Beyin ve Travmanın Etkileri
Yaş ilerledikçe beyindeki hücreler yavaşlar, bazı bölgelerde küçülmeler meydana gelir. Özellikle karar verme, plan yapma ve hafıza gibi işlevlerde görevli bölgelerde bu değişimler daha belirgindir. Böyle bir dönemde beyin travması yaşandığında, beynin kendini toparlama(iyileşme) süreci de yavaşlar. Genç bir bireyde birkaç haftada toparlanabilecek bir hasar, yaşlı bir bireyde aylar sürebilir ya da kalıcı hale gelebilir.
Etkilenen Bilişsel Fonksiyonlar
- Bellek: “Ne demişti?” sorusunu artık daha sık sorar.
Travma sonrası yaşlı bireylerde özellikle yeni bilgileri öğrenme ve hatırlama zorlaşır. Kişi yakın zamanda konuştuğu bir şeyi hemen unutabilir ya da yeni bilgileri belleğe kaydetmekte zorlanabilir. Uzun süreli hafıza ve çalışma belleği ciddi zarar görebilir. Bu da kişinin iletişim kurmasını, ilaç saatlerini hatırlamasını ya da randevularını takip etmesini zorlaştırır.
- Dikkat: “Konsantre olamıyorum”.
THB sonrası dikkat dağınıklığı çok yaygındır. Özellikle bir işe odaklanmak ya da aynı anda birkaç şeyi takip etmek zorlaşabilir. Örneğin; televizyon izlerken konuşmaları kaçırmak ya da yolda yürürken çevreye dikkat edememek gibi durumlar yaşanabilir. Bu da günlük yaşamda kazalara ya da unutmalara yol açabilir.
- Yürütücü işlevler: “Ne yapmam gerektiğini bilmiyorum”.
Yürütücü işlevler; plan yapma, karar verme, hata düzeltme gibi becerileri kapsar. Yaşlı birey THB sonrası bu işlevlerde zorlanabilir. Örneğin; alışveriş listesi hazırlamak, yol tarifi takip etmek ya da karmaşık bir kararı vermek daha zor hale gelir. Bu da bireyin bağımsız yaşama kapasitesini doğrudan etkileyebilir.
Güncel Bulgular
Son yıllarda yapılan araştırmalar, yaşlı bireylerde THB sonrası zihinsel iyileşmenin genç bireylere göre daha uzun sürdüğünü ve bazı yetilerin kalıcı olarak bozulabileceğini gösteriyor. Örneğin; bir araştırmaya göre, THB geçiren 65 yaş üstü bireylerin büyük bir kısmında ilk iki yıl içinde dikkat ve hafıza sorunları gözlenmiştir. Hatta bazı vakalarda THB, Alzheimer benzeri bir süreci tetikleyebilmektedir.
Sonuç ve Öneriler
İleri yaşta geçirilen travmatik beyin hasarları, sadece fiziksel değil, zihinsel olarak da kişiyi zorlayan bir durumdur. Hatırlamak, odaklanmak ve plan yapmak gibi temek becerilerde yaşanan kayıplar, yaşlı bireylerin yaşam kalitesini ciddi biçimde düşürebilir.
Bu nedenle;
- THB yaşayan yaşlı bireylerde erken tanı çok önemlidir.
- Bilişsel rehabilitasyon, dikkat ve hafızayı güçlendiren egzersizlerle desteklenmelidir.
- Aile desteği ve sosyal çevre, iyileşme sürecinde büyük rol oynar.
Her yaşta sağlıklı bir zihin için sadece tıbbi değil, psikolojik ve sosyal yaklaşımlara da ihtiyaç vardır. Bu hassas süreci daha bilinçli yönetmek, yaşlı bireylerin daha bağımsız ve kaliteli bir yaşam sürmesine yardımcı olabilir.
Kaynakça
- Bigler, E.D.(2013). Traumatic brain injury and neuropsychological outcome in older adults. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 35(7), 727-740.
- Garcia, M.A., & Lopez, M.P.(2020). Mild traumatic brain injury and long-term cognitive outcomes in older adults: A systematic review.
- McAllister, T.W., & Arciniegas, D.B.(2015).Evaluation and treatment of post-concussive symptoms. Psychiatric Clinics of North America, 38(2), 333-350.
- Rabinowitz, A.R., & Levin, H.S.(2014). Cognitive sequelae of traumatic brain injury. Psyhiatric Clinics of North America, 37(1), 1-11.
