İnsanlar günlük yaşamında olumlu ve olumsuz pek çok durumla karşılaşır. Bu tarz durumlarda, eğer durum olumlu ise bu pozitifliği devam ettirebilmek, sürdürebilmek veya durum olumsuz ise bu negatifliği görmezden gelebilme, kontrol edebilme, yoluna devam edebilme ve durumu pozitif hale getirmekte zorluk yaşanabilmektedir. Spor ve rekabet ortamında da bu tarz durumlarla karşılaşmak kaçınılmazdır. Bu zorluklarla mücadele etmek için en önemli faktör, bireylerin önlem almasını sağlayan, harekete geçmesine teşvik eden, emek ve süreç gerektiren ve devamlı bir süreç olan zihinsel dayanıklılık olgusudur (Akt. Altıntaş & Bayar Koruç, 2016). Başka bir söylemle, zihinsel dayanıklılık, bireylerin zorluklarla karşılaşmasına rağmen motivasyonunu bozmadan, olaylardan olumsuz etkilenmeden devam edebilme becerisi, hatalarından ders çıkarıp tekrar etmemesi, odaklanmayı sürdürme becerisi ile ilişkilidir (Bull, Shambrook, James ve Brooks, 2005). Yapılan çalışmalar incelendiğinde, zihinsel dayanıklılık öğrenilebilen ve geliştirilen bir beceri olduğu kanıtlanmıştır. Zihinsel dayanıklılık, uzun vadeli planlamalar ve uygulamalı yaklaşımların kullanılmasıyla güçlendirilebilen bir kişisel özelliktir.
Zihinsel Dayanıklılığı Etkileyen Faktörler
1. Kişisel Sebepli Özellikler
Psikolojik sağlamlık özelliklerini taşıyan bireylerin, stres yönetiminde, zorluklara karşı uyum sağlamada, travma sonrası iyileşmelerinde, hayata tutunmalarında ve yeni hedefler belirlemelerinde daha başarılı oldukları bilinmektedir. Stres, anlık olarak ortaya çıkan, tehlikede hissettiren veya mücadele gerektiren olay ya da düşünce sonucu oluşan endişenin yarattığı duygusal, zihinsel ve fiziksel tepkidir. Strese neden olan tehlike, gerçek ya da gerçek olmayan bir endişeye dayanabilir. Zorlayıcı yaşam olaylarında gerçek tehditler karşısında kaygı, korku gibi duyguları yaşamak normaldir ve hayatta kalmak için gereklidir. Bireyler, zorlayıcı yaşam olaylarından ziyade düşünce hatalarından kaynaklı stresini yönetmekte güçlük yaşarlar. Çünkü düşünce özelliklerimiz, duygularımızı ve davranışlarımızı etkilemektedir. Bu nedenle kişinin düşünce yapısı, stres yönetimi, mizaç özellikleri, karşılaşılan zorluklar karşısında uyum ve toparlanma yeteneği, zihinsel dayanıklılık düzeyini etkilemektedir.
Kobasa’ya göre strese dirençli kişiler, bu olaylar karşısında spesifik bazı davranışlar sergilemektedir. Bunlardan ilki, yaşadığı olayları kontrol edebilmek; ikincisi, değişime açık olmak; üçüncü özellik ise uğraştıkları şeye kendini verebilmektir. Bu üç özelliğin yüksek olduğu bireylerin psikolojik sağlamlık puanının yüksek olduğu belirlenir (Kobasa, 1979). Sağlam Kişilik Modeli yaklaşımına göre, bireyler yapmış oldukları davranışların sonuçlarından doğrudan etkilenmektedir. Bireyler, dışsal kaynaklara bağlı kalmayarak kendi davranışlarının sorumluluğunu üstlenmelidir. Her birey, kendini gerçekleştirme kapasitesine sahiptir, özgürdür ve yaklaşımlarından sorumlu olan yine kendisidir. Cesaret etmek ve kararlı olmak, gelecek planlamasında etkilidir. Bireyler, hayatlarındaki stresi avantaja dönüştürmek için gereken meydan okuma, kendini adama ve kontrollü olma, psikolojik sağlamlık temelini oluşturur (Maddi ve ark., 2006).
1.1 Zihinsel Dayanıklılığı Olumlu Etkileyen Bireysel Özellikler
- Gelişmiş bilişsel özellikler
- Sosyal becerilerin gelişmişlik düzeyi
- Hedef belirleme, plana sadık kalma ve gelecek odaklılık
- Problem çözme becerilerinin gelişmiş olması
- Gelişmiş duygusal zekâya sahip olma
- Psiko-fizyolojik sağlık, kolay mizaç, dışa dönük kişilik ve pozitif tutum (Salami, 2010; Özer, 2013)
1.2 Zihinsel Dayanıklılık Gelişimini Olumsuz Etkileyen Bireysel Özellikler
- Antisosyal davranışlar
- Düşük öz güven
- Alıngan mizaç
- Kendini kontrol etme yeteneğinin az olması
- Etkili başa çıkma mekanizmalarının olmaması
- Agresif kişilik yapısına sahip olunması (Akt. Özer, 2013)
2. Aile Kaynaklı Faktörler
Bireylerin zihinsel dayanıklılık düzeyini olumsuz yönde etkileyen aile kökenli risk oluşturacak dinamik; tutarsız davranışların bulunduğu, negatif ve umudu kıran söylemlerin yer aldığı, psikolojik olarak desteklemeyen aile tutum ve davranışlarıdır. Korumacı, tutucu ve baskıcı davranışlar sergileyen ebeveynler başta olmak üzere, çocuğun başarabileceği sorumlulukların ebeveyn aracılığıyla veya doğrudan ebeveyn tarafından gerçekleştirilmesi, çocuğun problem çözme becerilerinin gelişmesini engellemektedir. Zihinsel dayanıklılığı güçlü olan bireylerin, zorlayıcı durumlarda kendine güven, stres ve baskı altında çözüm geliştirme ve motivasyonunu devam ettirebilme gibi özellikleri olduğu unutulmamalıdır. Bu nedenle, aile kökenli risk faktörleri ve zihinsel dayanıklılık arasında anlamlı bir ilişki bulunmaktadır (Cripps & Zyromski, 2009).
2.1 Zihinsel Dayanıklılığı Olumlu Yönde Etkileyen Ebeveyn Davranışları
Çocuğun yaşı doğrultusunda anne-babaların tutarlı bir şekilde davranmaları, değişen koşullara uyum sağlayabilmesi ve esnek düşünme yapısı geliştirmesi önemlidir. Düzenli bir şekilde çocukların temel ihtiyaçlarının giderilmiş olması, evde anlayış ve empati ortamının oluşturulması, aile üyelerinden en az bir kişi ile iletişim seviyesinin makul düzeyde iyi olması, sağlıklı sınır koymaları ve yaşa uygun sorumlulukların verilmesi, çocukların ve gençlerin zihinsel dayanıklılık düzeyini olumlu anlamda etkilemektedir.
3. Çevresel Kaynaklı Faktörler
Çevresel risk faktörleri arasında yetersiz sosyo-ekonomik düzey, barınma sorunu, bireyin fiziksel ve psikolojik ihtiyaçlarının giderilmemesi, cinsel istismar, olumsuz akran ilişkileri ve kültürel baskı altında kalma yer almaktadır. Çevresel koruyucu faktörler ise genel anlamda insan ilişkilerinin güçlü olması, yapıcı toplumsal etki, olumlu akademik yaşantı, pozitif akran desteği ve örnek rol modele sahip olmaktır (Öz & Yılmaz, 2009). Çevresel kaynaklı risk faktörlerine ve koruyucu faktörlere baktığımızda, pozitif ve güvenli bir çevrede bulunmanın zihinsel dayanıklılık üzerinde anlamlı bir ilişkisi olduğu gözlemlenmiştir.
Kaynakça
- Altıntaş, A. ve Bayar Koruç, P. (2017). Sporda Zihinsel Dayanıklılık Envanteri’nin Psikometrik Özelliklerinin İncelenmesi (SZDE). Spor Bilimleri Dergisi, 27(4), 163–171. https://doi.org/10.17644/sbd.311985
- Basım, H. N. ve Çetin, F. (2011). Yetişkinler için Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği’nin Güvenilirlik ve Geçerlilik Çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi, 22(2), 104–114.
- Bull, S. J., Shambrook, C. J., James, W. ve Brooks, J. E. (2005). Towards an Understanding of Mental Toughness in Elite English Cricketers. Journal of Applied Sport Psychology, 17(3), 209–227.
- Cripps, K. ve Zyromski, B. (2009). Adolescents’ Psychological Well-Being and Perceived Parental Involvement: Implications for Parental Involvement in Middle Schools. RMLE Online, 33(4), 1–13.
- Kobasa, S. C. (1979). Stressful Life Events, Personality, and Health: An Inquiry into Hardiness. Journal of Personality and Social Psychology, 37(1), 1–11.
- Maddi, S. R., Harvey, R. H., Khoshaba, D. M., Lu, J. L., Persico, M. ve Brow, M. (2006). The Personality Construct of Hardiness, III: Relationships with Repression, Innovativeness, Authoritarianism, and Performance. Journal of Personality, 74(2), 575–598.
- Salami, S. O. (2010). Emotional Intelligence, Self-Efficacy, Psychological Well-Being and Students’ Attitudes: Implications for Quality Education. European Journal of Educational Studies, 2(3), 247–257.
- Öz, F. ve Yılmaz, E. B. (2009). Ruh Sağlığının Korunmasında Önemli Bir Kavram: Psikolojik Sağlamlık. Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 16(3), 82–89.
- Özer, E. (2013). Üniversite Öğrencilerinin Psikolojik Sağlamlık Düzeylerinin Duygusal Zekâ ve Beş Faktör Kişilik Özellikleri Açısından İncelenmesi (Doktora tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Türkiye).
