Başlamadan Önce:
Bu yazının temeli Thomas W. Phelan’ın “DEHB Hakkında Her Şey” isimli kitabına ve Cengiz Arca’nın “Psikiyatri ve Duvarın Ardı: DEHB Dosyası” podcast’ine dayanmaktadır.
“Bu çocuk neden hiç durmuyor?”, “Çocuğum neden sözümü sürekli kesiyor?”, “Anlatıyorum ama umursamıyor, baksana yüzüme bile bakmıyor ben konuşurken.” sözlerini çok sık duyuyor ya da kullanıyorsanız, bu sözlerin söylendiği çocuk hakkında genelde “şımarık” ya da “yaramaz” ifadeleri de kullanılıyor demektir.
Peki, gerçekten de durum böyle midir? Yani bu çocuklar şımarık ya da yaramaz mıdır? Tüm çabaları dikkat çekmek, bizi sinir etmek veya bizimle inatlaşmak mıdır? Yoksa bir nörogelişimsel bozukluk mu vardır? İşte bu yazıda bunları inceleyeceğiz.
Gerçekte Durum Nedir?
Öncelikle evet, bazı çocuklar yetiştirilme tarzından, bazıları gördüklerinden ve bazıları da kendi yapılarından ötürü hareketli olabilirler. Ama her çocuğun hareketliliğini de bunlara bağlamak pek akıllıca sayılmaz. Çünkü Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (bundan sonra “DEHB” olarak bahsedilecektir) denilen bir gerçeklik de vardır.
Belirtilerini dikkat eksikliği ve hiperaktivite/dürtüsellik olarak iki kategoriye ayırır DSM-5. Biz de bu kategorileri sırasıyla inceleyelim:
a. Dikkat Eksikliği
-
Ayrıntılara dikkat etmekte başarısızdır; dikkatsizce hatalar yapar
-
Yönergeleri takip etmekte ve görevleri tamamlamakta zorlanır
-
İşte ya da oyunda dikkatini sürdürmekte zorlanır; dikkati kolay dağılır
-
Kendisiyle doğrudan konuşulduğunda genellikle dinleyemez
-
Görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorlanır
-
Sürekli zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınır
-
Sıklıkla bir şeyleri kaybeder
-
Dışarıdan gelen uyaranlarla genellikle dikkati dağılır
-
Günlük görevleri yerine getirmekte unutkandır
b. Hiperaktivite/Dürtüsellik
-
Oturduğu yerde huzursuz ve kıpır kıpırdır
-
Oturması beklendiğinde oturduğu yeri terk eder
-
Uygun kaçmayan durumlarda ortalıkta koşuşur ya da bir yerlere tırmanır
-
Sessizce oyun oynamakta zorlanır
-
“Arkasına motor takılmış” gibi davranır; sürekli hareket eder
-
Fazla konuşur
-
Sorular tamamlanmadan yanıtları pat diye söyler
-
Sırasını beklemekte zorlanır
-
Diğerlerinin sözünü keser ya da yaptıkları işe karışır
DEHB Tanısı Nasıl Konulur?
Peki tanı nasıl konulur? Yani bir çocukta “DEHB var” diyebilmemiz için ne gereklidir?
Öncelikle bu belirtiler en az altı ay boyunca görülmüş olmalıdır. İki gün böyle davrandığı için doğrudan DEHB diyerek bir etiket vurmak doğru değildir.
Bir diğer kriter ise 16 yaş ve altı çocuklar için en az altı, 17 yaş ve üstü için en az beş belirtinin devamlılığı olmalıdır.
Sadece bunlar da yeterli değildir; 12 yaşından önce mutlaka birkaç belirtinin çevredeki insanlar tarafından en az iki farklı ortamda (okul, işyeri, ev vd.) gözlenmiş olması gerekir.
Ayrıca bu belirtiler kişinin hayatını sürdürmede büyük zorluklara yol açmalı ve başka bir bozukluğa da bağlanmamalıdır.
DEHB Türleri
a. DEHB-C: Eğer çocuk, her iki listeden de en az altı belirtiyi karşılıyorsa Kombine dediğimiz bileşik tip türüne sahiptir.
b. DEHB-PI: Eğer çocuk sadece dikkat eksikliğiyle ilgili bölümden altı maddeyi karşılıyor ve hiperaktivite/dürtüsellik boyutundaki kriterleri karşılamıyorsa sadece dikkat eksiklikleri vardır.
c. DEHB-PHI: Eğer çocuk sadece hiperaktivite/dürtüsellik bölümünden en az altı belirtiyi karşılıyorsa dikkat eksikliği yoktur ancak yoğun hareketler sergiliyor/fazlasıyla dürtüsel davranıyordur.
Diğer Belirtiler
Dikkatin istenen durumlara (çocuğun istediği değil) verilememesi, sürdürülememesi ya da en ufak şeyde bölünmesiyle karakterize olan dikkat eksikliği boyutunu;
Sürekli hareket hâlinde olma, yerinde duramama ya da bir şekilde hareketi koruma gibi hiperaktivite boyutunu;
Başkalarının sözünü kesmek, sonuçları düşünmeden harekete geçmek gibi dürtüsellik boyutunu incelemiştik.
Ancak Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu sadece bunlarla sınırlı değildir. İşte diğer belirtiler:
-
DEHB’e sahip bireyler haz erteleme konusunda zorluk yaşar. Bu, aile ve çevre için oldukça zorlayıcı durumlar yaratabilir.
-
Aşırı duygusal uyarılma: Öfke patlamaları ya da yoğun sevinç durumlarında davranışlarını kontrol edememe hali görülebilir.
-
Hiper odaklanma: Dikkat eksikliği olsa da bazı konularda olağanüstü odaklanabilirler. Bu, genellikle sadece ilgi duyulan alanlarda ortaya çıkar.
Sonuç
Bu yazıda DEHB’i kısaca açıkladık. Bir sonraki yazıda ise konunun derinlerine ineceğiz.
