Yunanca bir kelime olan ‘Diyatez’ yatkınlık ve zafiyet anlamlarına gelmektedir. Diyatez-Stres Modeli, zihinsel bozuklukların ve tıbbi durumların, içsel bir yatkınlık ve kişinin stres deneyiminin birleşiminden kaynaklandığını öne süren bir teoridir. Başka bir şekilde Kırılganlık-Stres Modeli olarak da bilinmektedir. Ruhsal hastalıkların bireyin biyolojik ve psikolojik özellikleriyle etkileşime giren çevredeki stresli koşullar nedeniyle ortaya çıktığını varsayar.
Diyatez-Stres Modelinin Tarihçesi
Diyatez-Stres Modelinin geçmişi 1950’li yıllara dayanmaktadır. Model ilk başta şizofreniyi ve depresyonu açıklamak için kullanılmıştır. Depresyonun gelişimi için stres faktörünün daha ağır bastığı düşünülmektedir. Bu bakış açısını kullanan araştırmacılara göre, depresyona yatkınlığı olan kişilerin strese maruz kaldıklarında bu durumu geliştirme olasılıkları daha yüksektir. Şizofreni çalışmalarında uzmanlaşmış Litvanyalı-Amerikalı psikolog Joseph Zubin, nüksetmelerin bir model kullanılarak tahmin edilebileceğine inanıyordu. Bir eksende diyatez, diğer eksende stres vardı. Düşük kırılganlık ve stresin birleşimi bir kişinin nüksetmesini veya semptomlar göstermesini engelleyebileceğini öngörmüştü.
Diyatez-Stres Modeli Nasıl Çalışır?
Peki Diyatez-Stres Modeli nasıl çalışır? Herkesin genler, genetik anormallikler veya çeşitli genlerin karmaşık etkileşimi nedeniyle zaafları vardır. Ancak bu yatkınlıkların var olması, bir bireyin belirli bir durumu geliştireceği anlamına gelmez. Çoğu durumda, bir bozukluk yalnızca stresle ilişkili baskılar altta yatan diyatezi tetiklediğinde ortaya çıkar. Strese maruz kalma, zihinsel bozukluğun başlangıcını tetikleyebilir veya mevcut semptomları kötüleştirebilir. Fakat, yatkınlığı olan herkesin ruhsal bir bozukluk yaşamayacağı gibi, stres yaşayan herkesin ruhsal hastalık yaşamaya mahkûm olmadığını da belirtmek gerekir.
Diyatez ve Strese Bağlı Durum Türleri
Diyatez ve strese bağlı durum türleri ayrı ayrı açıklanmıştır. Örneğin, Kaygı Bozukluklarının nedeni tam olarak bilinememesine rağmen genetik yatkınlıklar ve stresli yaşam olaylarına maruz kalma büyük bir rol oynayabilir. Kalıtsal bir yatkınlığa sahip olmak, travmatik deneyimlerin kaygıyı tetikleme olasılığının daha yüksek olduğu anlamına gelir. Genetik, insanların stresle nasıl başa çıktıklarını da etkileyebilir. Yeme bozukluklarının gelişiminde genetik, çevresel ve psikososyal faktörlerin etkili olduğu düşünülmektedir. Birçok kişi için, kontrol kaybı hissi yaratan stresli yaşam olayları, doğuştan gelen bir yatkınlığa sahip olan kişileri kilo ve gıda alımını kontrol etmek için aşırı davranışlara yöneltebilir.
Modelin Kullanım Alanları
Diyatez-Stres Modeli; ruhsal hastalıkların nedenlerinin anlaşılması, zihinsel bozukluklara katkıda bulunan stresi azaltma, biyolojik ve çevresel etkilerin etkileşimlerini keşfetmek, genetik ve çevrenin etkisinin anlaşılması gibi konuların araştırılmasını, teşhisini ve tedavisini iyileştirmeye yardımcı olmak için kullanılmıştır.
Stresle Başa Çıkma Yöntemleri
Tüm stres kaynaklarından kaçınmak gerçekçi değildir. Ancak, stresi sınırlamak ve güçlü stres yönetimi becerileri geliştirmek sağlık risklerini düşürmenize yardımcı olabilir. Stres kaynağını belirlemek, sağlıklı başa çıkma mekanizmaları geliştirmek, rahatlama stratejileri kullanmak (örn. meditasyon, kademeli kas gevşetme, nefes egzersizleri), düzenli egzersiz yapmak stresi azaltmanıza ve ruh sağlığınızı korumanıza yardımcı olabilir.
Koruyucu Etkenler ve Sağlamlık
Bu modelde karşımıza çıkan iki önemli konu başlığı vardır: Koruyucu etkenler ve sağlamlık. Çocukluk dönemindeki en önemli koruyucu etkenlerden biri aile çevresinde anne babadan en az birinin sıcak ve destekleyici olması ve böylece çocuk ile kendi arasında iyi bir bağlanma ilişkisinin gelişmesine yol açmasıdır. Koruyucu etkenlerin özellikle olumlu deneyimler olması gerekmemektedir. Bazen stresli deneyimlerle karşılaşmak ve bunları başarılı bir şekilde ele almak da özgüven ve özsaygı duygusunun gelişmesine olanak sağlamasına yol açarak, stresli durumun koruyucu etken olmasını sağlamaktadır. Bazı koruyucu etkenler, yaşanan deneyimden bağımsız olarak kişinin bir niteliği veya özelliğinden ibaret olabilmektedir.
Koruyucu etkenler çoğu zaman ‘sağlamlığa’ yani zor koşullara bile başarılı uyum sağlama yeteneğine dönüşebilmektedir. Sağlamlık terimi, ciddi sonuçlar doğurması beklenen riskli deneyimlerin bazı bireylerde görece olumlu sonuçlanması anlatmak için kullanılmaktadır. Sorunlar uyum sisteminden birinin veya daha fazlasının en başta zayıf olması durumunda (örn. düşük zekâ, stresle başa çıkmada zayıf işlev gösteren nörobiyolojik sistemler) ya da ciddi bir stres kaynağının bu sistemlerden birine ya da daha fazlasına zarar vermesi durumunda ortaya çıkmaktadır.
Gelişim Psikopatolojisi ve Diyatez-Stres Modeli
Diyatez-Stres Modeli daha geniş çok nedenli gelişim modelleri çerçevesinde de ele alınmalıdır. Özellikle, gelişim sürecindeki bir çocukta patoloji riskini belirleyen çeşitli birikimli ve etkileşimli risk faktörleri söz konusu olabilir. Hızla büyümekte olan ve gelişimin herhangi bir noktasında neyin anormal olduğunu gelişim sürecindeki normal ve beklenen değişikliklerle karşılaştırma yaparak belirlemeye çalışan gelişim psikopatolojisi alanının odağında da bu yaklaşım bulunmaktadır.
Sonuç: Diyatez-Stres Modelinin Önemi
Sonuç olarak: Diyatez-Stres Modeline göre yatkınlık ve stres kişinin psikolojik bozukluk deneyimleme ihtimalini arttırır. Diğer yandan koruyucu faktörler yatkınlık ve stresin etkisini azaltır. Bu model bazı insanların neden belli psikolojik bozuklukları deneyimleyip bazılarının deneyimlemediğine yönelik genel bir açıklamada bulunmaktadır.
Kaynakça
- Kendler, K. S. (2020). A prehistory of the diathesis-stress model: Predisposing and exciting causes of insanity in the 19th century. AJP, 177(7), 576-588. doi:10.1176/appi.ajp.2020.19111213
- Broerman, R. (2018). Diathesis-stress model. In: Zeigler-Hill, V., Shackelford, T. K., eds. Encyclopedia of Personality and Individual Differences. Springer International Publishing; 1-3. doi:10.1007/978-3-319-28099-8_891-1
- Generation Scotland, Major Depressive Disorder Working Group of the Psychiatric Genomics Consortium, Arnau-Soler, A., et al. (2019). A validation of the diathesis-stress model for depression in Generation Scotland. Transl Psychiatry, 9(1), 25. doi:10.1038/s41398-018-0356-7
