Zihnimizin Kataraktı: Kalıp Yargılar

İnsanoğlu, doğduğundan beri çevresini anlamlandırmak için şeyleri kategorize etme ve sınıflama eğilimindedir. Bu, zihnin temel çalışma biçimlerinden biridir ve aynı zamanda enerjiden tasarruf etmeyi sağlayan bir evrimsel mekanizma olarak insana avantaj kazandırır. Ancak her olguda olduğu gibi, bu durumun da hem avantajları hem dezavantajları vardır.

Bu yazıda kalıp yargıların düşüncelerimiz üzerindeki etkilerini ele alacağım. Kalıp yargı, belirli bir gruba ait kişilere yönelik genelleştirilmiş inanç, düşünce veya beklentidir. Yani bir grubun bütün üyelerine aynı özellikleri yakıştırmaktır ve genellikle yeni bilgiye karşı dirençlidir. “Kadınlar duygusaldır”, “erkekler ağlamaz”, “yaşlılar teknolojiden anlamaz” gibi düşünceler bunun tipik örnekleridir.

Kalıp yargılar, zihnimizdeki bir tür katarakt gibidir; çünkü gerçeği puslu görmemize neden olurlar. Ancak bu yazıda yalnızca olumsuz taraflarını değil, kalıp yargıların çok yönlü doğasını da analiz etmeye çalışacağım. Öncelikle, gerçeği çarpıtmamıza neden olan yönüne değinmek istiyorum.

Kalıp Yargıların Gelişimi

Kalıp yargılar, beynin dünyayı hızlı kategorize etme eğiliminden doğar. Zihnimiz her bilgiyi tek tek işleyemediği için benzer şeyleri gruplar hâlinde depolar. Bu, bilişsel bir kolaylık sağlar ama aynı zamanda önyargıların da temelini atar.

İnsan zihni, kişileri “iç grup” ve “dış grup” olarak sınıflandırma eğilimindedir. Bu kategorileştirme süreci; zamana, toplumsal normlara, değerlere ve kişisel yaşam deneyimlerine göre şekillenir. Bu şekillenmenin sonucunda, dış gruba atfettiğimiz özellikler genelleme yoluyla o grubun tüm üyelerine yayılır.

İlk etapta kulağa insanın işini kolaylaştıran bir mekanizma gibi gelse de — ki bir noktada gerçekten öyledir, çünkü zihinsel kestirme sağlar — genel olarak bize benzemeyen, yani “iç gruba ait olmayan” kişilere karşı önyargı geliştirmemize neden olur. Bu durum da gruplar arasında ötekileştirmeyi ve etiketlemeyi doğurur.

Aslında kalıp yargılar tamamen ortadan kaldırılamaz; ancak fark edilmesi ve bilişsel çarpıtmalarla nasıl iç içe olduklarının anlaşılması oldukça önemlidir.

Bir örnekle açıklayacak olursam: Çalıştığınız şirkete Amerika’dan yeni birinin geldiğini düşünün. Zihninizde “Amerikalılar rekabetçidir” şeklinde bir kalıp yargı varsa, o kişiyle henüz tanışmadan onunla bir yarış hâline girmeniz ya da onu rekabetçi biri olarak varsaymanız olasıdır. Bu örnekten de görülebileceği gibi, kalıp yargılar ilişkilerimizi zedeleyebilir.

Yeni bir insanla tanışırken onu hemen zihinsel bir kategoriye yerleştirmek, kısa vadede enerji tasarrufu sağlasa da karşımızdaki gerçeği gölgeler.

Kalıp Yargıların İki Yüzü

Kalıp yargı tamamen kötü bir şey değildir; zararı miktarındadır. Bazı durumlarda kalıp yargılar bizi tehlikelerden koruyabilir, belli bir gruba yönelik tutumumuz doğru davranışı sergilememize yardımcı olabilir. Yani kalıp yargılar, uygun biçimde işlediğinde bir tür uyum ve güvenlik mekanizması da sağlayabilir.

Bana göre her insan, kendi içinde benzersiz güzellikler ve zenginlikler taşır. Ancak kalıp yargı, “bizden olmayana” bir set çeker; en azından ona bir etiket yapıştırır. Bu da bizi, bizden farklı olanın zenginliğinden mahrum bırakır.

Kendimiz gibi düşünen, inanan ve gören insanlarla kurduğumuz ilişkiler bir noktada “körler, sağırlar birbirini ağırlar” deyimini hatırlatır; yenilik çıkmaz, farklılığı algılama becerimiz gelişmez. Başkasının dünyasından dünyaya bakabilme yetimizi yitiririz. Hep aynı pencereden, hep aynı manzaraları görür ve dünyanın sadece o manzaradan ibaret olduğunu sanırız.

Farklı Pencerelerden Bakmak

Fakat bir noktada kalıp yargıların tutsaklığından sıyrıldığımızda, başka pencerelerden başka manzaralara bakabilme becerimiz artar. Bu da sığ olan benliğimizi genişletir.

Örneğin az önceki Amerika örneğine dönersek: “Amerikalılar rekabetçidir” varsayımıyla yaklaşmak yerine, “Acaba nelerle ilgileniyor? Bu zamana kadar neler yapmış?” gibi keşif ve öğrenme duygusuyla bakabilmek, rekabet yerine iş birliği temelli bir ilişki kurmamızı sağlar.

Kalıp yargıların zihnimizde aktif olması, empati yeteneğimizi zayıflatır. Yani bir başkasının duygularını, yaşantısını anlamakta zorlanırız. Bu da yardımlaşmanın, iş birliğinin ve proaktif davranışların azalmasına yol açabilir. Dahası, toplum içinde saygı kültürünün zayıflamasına ve kolektif birliğin zarar görmesine neden olur.

Peki Kalıp Yargıları Zayıflatmak İçin Neler Yapılabilir?

Öncelikle bizden olmayana da alan tanımayı öğrenmemiz gerekir. İçinde bulunduğumuz ilişkilerde karşımızdakini kalıp yargılarımızdan sıyırarak dinlemeli, gerçekten tanımaya çalışmalıyız.

Etiket yapıştırmadan, birinin tercihlerini; ırkı, cinsiyeti ya da diliyle ilişkilendirmeden gözlemlemeli ve ilişki kurmalıyız.

Bence bizden olmayana açtığımız her alan kadar benliğimiz de genişler. Çünkü farklılık, insanı zenginleştiren en derin aynadır.

Sonuç Olarak

Kalıp yargılar, insan zihninin kaçınılmaz bir parçasıdır; ancak onların farkında olmak, onlara teslim olmakla aynı şey değildir. Zihnimizi düzenleyen bu kalıplar sorgulanmadığında bizi hem kendimizden hem de başkalarından uzaklaştırır.

Bu noktada Byung-Chul Han’ın Yorgunluk Toplumu adlı eserinde bahsettiği “pozitiflikten doğan şiddet” kavramı hatırlatıcı bir örnektir. Han’a göre modern toplum, olumsuzluklardan — yani çatışma, farklılık, karşıtlık gibi gelişimi besleyen unsurlardan — kaçındığı için herkesin birbirine benzediği bir alan yaratır.

Bu yüzeysel uyum, görünürde barışçıl olsa da derinde farklılığı bastıran bir şiddet biçimidir. Benzer şekilde, kalıp yargılar da bizden olmayanla aramızda görünmez duvarlar örerek çeşitliliği siler, bizi “aynı olanların dünyası”na hapseder.

Farklılıkla kurulan ilişkinin yerini, aynılığın güvenli ama tekdüze bir alanı alır. Bu da tıpkı Han’ın tanımladığı gibi, aynılığın doğurduğu bir şiddet biçimidir — sessiz, ama derin bir şiddet. Çünkü kalıp yargılar sadece başkalarını sınırlamaz; bizim düşünme, hissetme ve anlama kapasitemizi de sınırlar.

Kalıp yargılardan sıyrılmak, bu sessiz şiddete karşı bir farkındalık eylemidir. Zihin penceremizi yeniden aralamak, başka manzaralara bakabilme cesaretini göstermektir. Önyargısız bir bakış, dünyanın çeşitliliğini tehdit değil, zenginlik olarak görebilen bir bakıştır — ve ancak böyle bir bakış hem bireysel hem toplumsal anlamda gerçek bir anlayışın kapısını aralar.

Kaynakça

• Han, B.-C. (2021). Yorgunluk toplumu (S. S. Tezcan, Çev.). Nobel Yayınları.

• Nobel Yayınları. (t.y.). Sosyal psikoloji. Nobel Akademik Yayıncılık.

• Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi Dergisi. (2024). Kalıp yargı ve ön yargıyla ilgili yapılan araştırmalara yönelik bir inceleme [A review of research on stereotypes and prejudice]. Third Sector Social Economic Review, 59(1), 251–270. https://doi.org/10.15659/3.sektor-sosyal-ekonomi.24.02.2342