Hayatın bazı dönemlerinde, ne kadar çabalarsak çabalayalım değişim yaratamadığımız hissine kapılabiliriz. Defalarca denediğimiz halde başarısızlıkla sonuçlanan bir sürecin sonunda, pes etmeyi seçebiliriz.
Aslında, bu durumu kabullenme halimiz bir rastlantı değil, psikolojik bir kavram olan öğrenilmiş çaresizlik ile açıklanabilir. Peki, öğrenilmiş çaresizlik nedir ve hayatımıza nasıl etki eder? Bu yazıda, bu kavramın derinlerine inecek ve ondan kurtulmanın yollarını birlikte keşfedeceğiz.
Öğrenilmiş Çaresizlik Nedir?
Öğrenilmiş çaresizlik, bireyin kontrol edemediği durumlar karşısında tekrar tekrar başarısızlığa uğraması sonucu pes etmesi ve artık hiçbir şey yapmaması halidir. Bu durum, bireyin elinde değişim yaratma gücü olsa bile harekete geçmemesi ile kendini gösterir.
Bu kavram ilk olarak psikolog Martin Seligman ve Steven Maier tarafından 1960’lı yıllarda yapılan bir deneyle ortaya konmuştur. Deneyde, elektrik şoku verilen köpeklerin bazılarının bu durumdan kaçabileceklerini öğrenirken, bazılarının kaçamayacaklarını “öğrenerek” hiçbir şey yapmadıkları gözlemlendi. Aynı mekanizma insanlar için de geçerlidir. Öğrenilmiş çaresizlik nedir sorusunun cevabı, aslında bireylerin yaşadıkları olumsuz deneyimler sonucunda çabalamanın anlamsız olduğuna inanması ve hareketsiz kalmasıdır.
Öğrenilmiş çaresizlik kavramı zamanla psikoloji, eğitim, iş dünyası ve kişisel gelişim alanlarında yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Bireylerin hayatta karşılaştıkları başarısızlıklara verdikleri tepkilerin, gelecekteki davranışlarını nasıl şekillendirdiği konusunda büyük bir etkiye sahiptir. Eğer bir kişi belirli bir konuda defalarca başarısızlık yaşamışsa, zamanla o konuda çaba göstermeyi tamamen bırakabilir.
Bu kavramın temeli, beynimizin deneyimlerimizi nasıl işlediğiyle ilgilidir. İnsan beyni, yaşadığı olaylardan ders çıkartarak gelecekte nasıl tepki vereceğini belirler. Eğer geçmişte tekrarlayan başarısızlıklar yaşadıysak, beynimiz bu başarısızlıkları “değiştirilemez” olarak algılayabilir ve harekete geçmeyi bırakabilir. Bu durum, kişinin gelişimini engelleyen büyük bir psikolojik bariyer haline gelebilir.
Günlük Hayatta Öğrenilmiş Çaresizlik Örnekleri
Öğrenilmiş çaresizlik sadece bilimsel deneylerde değil, günlük hayatımızda da sıkça karşımıza çıkar. Peki, öğrenilmiş çaresizlik nedir sorusuna yanıt ararken, bu durumu hangi alanlarda yaşıyoruz?
1. Eğitim Hayatında
Öğrenciler, okulda başarısızlık yaşadıklarında zamanla öğrenilmiş çaresizlik geliştirebilirler. Örneğin, matematik dersinde defalarca başarısız olan bir öğrenci, zamanla “Ben matematik yapamam” diyerek çalışmayı bırakabilir. Oysa ki, farklı yöntemler deneyerek veya destek alarak bu başarısızlığın üstesinden gelmek mümkündür. Ancak öğrenci, geçmiş başarısızlıklarının kalıcı olduğuna inandığı için artık çaba göstermeyi bırakır.
2. İş Hayatında
Bir çalışan, yöneticisinden defalarca takdir görmediyse veya terfi edemediğini düşünüyorsa, zamanla kendisini güvensiz hissedebilir ve kariyer hedeflerinden vazgeçebilir. “Ne yaparsam yapayım, fark edilmeyeceğim” düşüncesi, kişinin iş yerinde motivasyonunu kaybetmesine ve potansiyelini tam olarak kullanamamasına neden olabilir. Bu da uzun vadede kariyer gelişimini olumsuz etkileyebilir.
3. Kendi Kısıtlamalarımız
Geçmişte spor yapmayı deneyip başarılı olamayan bir birey, “Ben spor yapamam” diyerek hareketsiz bir yaşam tarzı benimseyebilir. Oysa ki, başarısızlıkların nedenlerini anlamak ve doğru yöntemler geliştirmek mümkündür. Ancak öğrenilmiş çaresizlik devreye girdiğinde, kişi artık kendini geliştirmek için çaba göstermeyi bırakır.
4. Toplumsal Boyutu
Bazı toplumlar veya gruplar, yıllar boyunca baskı altında kaldıklarında, hakları için mücadele etmek yerine, durumu kabullenmeyi seçebilirler. Bu, sosyal hareketlerin ve değişimlerin önündeki en büyük engellerden biridir. Bir toplum, yeterince uzun süre boyunca baskı gördüğünde, artık mücadele etmeyi gereksiz görebilir ve mevcut durumu kabullenebilir.
Bu örneklerin hepsi, öğrenilmiş çaresizlik nedir sorusuna yanıtlardan sadece bazılarıdır. Ancak iyi haber şu ki, bu durumu tersine çevirmek mümkündür!
Öğrenilmiş Çaresizlik Nasıl Aşılır?
Eğer siz de hayatın bazı alanlarında pes ettiğinizi hissediyorsanız, bu durumu aşmak için şu adımları deneyebilirsiniz:
1. Farkındalık Kazanın
Öncelikle, hangi alanlarda öğrenilmiş çaresizlik yaşadığınızı belirleyin. “Bu durumu kabullenmemin sebebi ne? Gerçekten çaresiz miyim, yoksa sınırlarımı ben mi koyuyorum?” gibi sorular sorarak kendinizi sorgulayabilirsiniz.
2. Küçük Başarılarla Kendinizi Motive Edin
Büyük hedefler göz korkutucu olabilir, bu nedenle küçük adımlarla başlayın. Örneğin, “Spor yapamam” diye düşünüyorsanız, günlük 10 dakikalık bir yürüyüşle başlayarak bu inançlarınızı kırabilirsiniz.
3. Destek Alın
Başarılı insanlar, genellikle yanlarında destekleyici bireyler bulundururlar. Arkadaşlarınız, aileniz ya da bir mentorunuzdan destek almak, öğrenilmiş çaresizlik duygusundan kurtulmanız için çok etkili olabilir.
4. Zihinsel Kalıplarınızı Değiştirin
“Ben zaten yapamam” gibi düşünceler yerine “Denemedikçe bilemem” gibi olumlu düşünceler geliştirin. Kendinize yeni olumlu telkinler verin.
5. Alternatif Yöntemler Deneyin
Eğer belirli bir yöntemi denediğiniz halde başarılı olamıyorsanız, başka bir yöntem deneyebilirsiniz. Aynı şeyleri tekrar tekrar yapıp farklı sonuçlar beklemek yerine, farklı yaklaşımlar geliştirmek, öğrenilmiş çaresizlikten kurtulmanın en etkili yollarından biridir.
Öğrenilmiş çaresizlik nedir sorusuna yanıt ararken, aslında hayatımızın pek çok alanında bu psikolojik tuzağa düştüğümüzü fark ederiz. Ancak bu bir son değil. Doğru farkındalık ve kararlılıkla, kendimize koyduğumuz sınırlardan kurtulabiliriz. Çünkü aslında, sınırlarımızı belirleyen biziz.
Eğer hayatınızın bir alanında öğrenilmiş çaresizlik hissediyorsanız, küçük adımlarla bile olsa harekete geçin. Çünkü her küçük ilerleme, sizi daha büyük başarılara götürebilir!
