Son yıllarda genç yetişkinler ve ergenlerde giderek artan tükenmişlik belirtileri, bireysel bir sorunun ötesine geçmiş ve toplumsal bir olgu haline gelmiştir. Artık yalnızca bireysel başarısızlıklarla açıklanamayan bu durum, “kolektif tükenmişlik” kavramıyla anılmaktadır. Bu yazıda, kolektif tükenmişliğin kökenleri, psikolojik mekanizmaları ve çözüm yolları bilimsel veriler ışığında ele alınacaktır.
Tükenmişlikten Kolektif Tükenmişliğe
Tükenmişlik (burnout) kavramı ilk olarak Freudenberger (1974) tarafından, iş yerinde duygusal yıpranma, kişisel başarıda azalma ve duyarsızlaşma belirtileriyle tanımlanmıştır. Ancak zamanla tükenmişliğin yalnızca iş yaşamıyla sınırlı olmadığı, eğitim, sosyal yaşam ve kişisel gelişim gibi farklı alanlara da yayıldığı görülmüştür (Maslach & Leiter, 2016). “Kolektif tükenmişlik”, bireysel bir rahatsızlıktan ziyade, geniş toplumsal grupları etkileyen bir psikolojik durum olarak ortaya çıkmaktadır.
Dijital Dünya ve Sürekli Uyarılma
Teknolojik gelişmeler ve dijitalleşme, bilgiye erişimi kolaylaştırırken aynı zamanda zihinsel yükü de artırmıştır. Carr (2010), sürekli bölünen dikkatin bilişsel kapasiteyi olumsuz etkilediğini ve zihinsel yorgunluğa yol açtığını belirtmektedir. Sürekli çevrimiçi olma hali, beynin dinlenme ve kendini toparlama süreçlerini sekteye uğratmaktadır.
Özellikle sosyal medya üzerinden gerçekleşen sosyal karşılaştırmalar, bireylerde yetersizlik duygusunu artırmakta ve özsaygıyı zedelemektedir (Vogel et al., 2014). Bu dinamik, bireylerin kronik stres düzeylerini yükselterek kolektif tükenmişlik semptomlarının gelişmesine zemin hazırlamaktadır. Kronik stresin, hipotalamus-hipofiz-adrenal (HPA) aksı üzerinden kortizol dengesizliklerine yol açarak tükenmişliğin biyolojik temelini oluşturduğu bilinmektedir (McEwen, 2007).
Belirsizlikler Çağında Genç Olmak
Günümüz gençleri, önceki kuşakların deneyimlediği göreceli ekonomik ve sosyal istikrar ortamından farklı bir bağlamda yetişmektedir. İklim krizi, küresel ekonomik dalgalanmalar ve politik belirsizlikler, geleceğe dair temel bir güvensizlik duygusu yaratmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (2022), gençlerde anksiyete ve depresyon oranlarının son yıllarda kayda değer bir artış gösterdiğini rapor etmiştir.
Sürekli değişen ve öngörülemeyen koşullar altında yaşamak, bireylerde “öğrenilmiş çaresizlik” duygusunun gelişmesine neden olabilmektedir (Seligman, 2011). Bu psikolojik süreç, bireylerin kontrol algısını zayıflatarak motivasyon kaybı ve kolektif tükenmişlik riskini artırmaktadır.
Sosyal Destek Eksikliği ve Artan Yalnızlık
Kolektif tükenmişlik riskini azaltan en önemli faktörlerden biri güçlü sosyal destek ağlarıdır (Cohen & Wills, 1985). Ancak modern toplumda bireyselcilik değerinin artması ve yüz yüze etkileşimlerin azalması, yalnızlık duygusunu belirgin şekilde artırmıştır (Twenge & Campbell, 2018). Pandemi süreci ise bu yalnızlık duygusunu daha da derinleştirmiştir (Loades et al., 2020).
Yalnızlık, bireylerin strese verdikleri biyolojik ve psikolojik tepkileri artırarak kolektif tükenmişlik semptomlarının şiddetlenmesine katkıda bulunmaktadır. Özellikle gençlerde yalnızlık duygusunun, depresif belirtiler ve kaygı bozuklukları ile güçlü bir ilişki içinde olduğu gösterilmiştir.
Kolektif Tükenmişliğe Karşı Müdahale Yolları
Kolektif tükenmişlik, bireysel önlemlerle tamamen ortadan kaldırılabilecek bir sorun değildir. Ancak bireysel ve toplumsal düzeyde atılacak bazı adımlar riskin azaltılmasına yardımcı olabilir. Mindfulness temelli stres azaltma programları, psikolojik dayanıklılığı artırmaya yönelik terapötik yaklaşımlar ve sosyal destek sistemlerinin güçlendirilmesi bireysel düzeyde etkili stratejilerdir (Hayes et al., 2006).
Toplumsal düzeyde ise, çalışma koşullarının insan odaklı hale getirilmesi, eğitim sistemlerinde başarı baskısının yeniden değerlendirilmesi ve gençlere yönelik anlamlı sosyal projelerin artırılması önem taşımaktadır. Ayrıca, dijital medya kullanımının daha sağlıklı sınırlar içinde tutulmasına yönelik farkındalık çalışmalarının yapılması da uzun vadeli bir koruyucu etki sağlayabilir.
Sonuç
Kolektif tükenmişlik, bireysel bir zafiyet değil, yaşanan sosyal, ekonomik ve kültürel değişimlerin bir yansımasıdır. Bu nedenle çözüm de bireysel çabaların ötesinde, toplumsal bir yeniden yapılanmayı gerektirmektedir. Genç neslin psikolojik dayanıklılığını güçlendirmek, yalnızca bireylerin değil, tüm toplumun ortak sorumluluğudur.
Kaynakça
- Carr, N. (2010). The Shallows: What the Internet is Doing to Our Brains. W.W. Norton & Company.
- Cohen, S., & Wills, T. A. (1985). Stress, social support, and the buffering hypothesis. Psychological Bulletin, 98(2), 310-357. https://doi.org/10.1037/0033-2909.98.2.310
- Freudenberger, H. J. (1974). Staff burn-out. Journal of Social Issues, 30(1), 159-165. https://doi.org/10.1111/j.1540-4560.1974.tb00706.x
- Hayes, S. C., Strosahl, K. D., & Wilson, K. G. (2006). Acceptance and Commitment Therapy: An Experiential Approach to Behavior Change. Guilford Press.
- Loades, M. E., et al. (2020). Rapid Systematic Review: The Impact of Social Isolation and Loneliness on the Mental Health of Children and Adolescents in the Context of COVID-19. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 59(11), 1218-1239.
- Maslach, C., & Leiter, M. P. (2016). Understanding the burnout experience: recent research and its implications for psychiatry. World Psychiatry, 15(2), 103-111. https://doi.org/10.1002/wps.20311
- McEwen, B. S. (2007). Physiology and neurobiology of stress and adaptation: central role of the brain. Physiological Reviews, 87(3), 873-904.
- Seligman, M. E. P. (2011). Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-being. Free Press.
- Twenge, J. M., & Campbell, W. K. (2018). Associations between screen time and lower psychological well-being among children and adolescents: Evidence from a population-based study. Preventive Medicine Reports, 12, 271-283.
- Vogel, E. A., Rose, J. P., Roberts, L. R., & Eckles, K. (2014). Social comparison, social media, and self-esteem. Psychology of Popular Media Culture, 3(4), 206–222. https://doi.org/10.1037/ppm0000047
- World Health Organization. (2022). World Mental Health Report: Transforming Mental Health for All.
