“Terfi teklif edildiğinde ‘Acaba hak ediyor muyum?’ diye düşünen kadınlar… Evlenene kadar ‘dayanayım’ diyen genç profesyoneller… Kendi evini alabilecek güce sahipken ‘Eşimle birlikte karar veririz’ diyen başarılı çalışanlar…” 21. yüzyılda kadınların önündeki en büyük engel, artık yasal haklar değil; içselleştirilmiş bağımlılık psikolojisi. Feminist psikoloji literatüründe “Sindirella Kompleksi” olarak tanımlanan bu fenomen, kadınların bilinçaltına kazınan “kurtarıcı beklentisini” anlatıyor. Türk Psikologlar Derneği‘nin 2023 araştırması, kadınların %68’inin risk almaktan kaçındığını gösteriyor.
Kadın Bağımsızlık Algısı ve Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Modern toplumlarda kadınların bağımsızlık algısı, tarihsel süreçte şekillenen toplumsal cinsiyet rolleri ve kültürel normlarla yakından ilişkilidir. Feminist psikoloji, bu algının oluşumundaki psikolojik ve sosyolojik dinamikleri anlamak için önemli bir çerçeve sunmaktadır. Carol Gilligan‘ın “Kadının Farklı Sesi” (1982) adlı eseri, kadın gelişiminin erkeksi normlardan farklı bir seyir izlediğini ortaya koyarken, Sheryl Sandberg‘in “Lean In” (2013) kitabı, kadınların profesyonel yaşamda karşılaştıkları görünmez engelleri ele almaktadır.
Sindirella Kompleksi: Psikolojik Temeller ve Toplumsal Yansımalar
Sindirella Kompleksi kavramı, Colette Dowling‘in 1981 tarihli çalışmasında ortaya attığı, kadınların bilinç dışında bir kurtarıcı beklentisiyle bağımsızlıktan kaçınma eğilimini ifade eder. Bu kavram, ataerkil toplumlarda kadınlara dayatılan “korunması gereken”, “bakıma muhtaç” ve “edilgen” kimlik kalıplarıyla yakından ilişkilidir.
Gilligan‘ın çalışmaları, kadınların ahlaki kararlarında ilişkileri merkeze alma eğiliminin, toplumsal beklentilerin bir sonucu olduğunu göstermektedir. Kadınlar, çoğu zaman kendi ihtiyaçlarını ikinci plana atarak başkalarının beklentilerini karşılamaya odaklanır. “Lean In” ise, bu durumun iş yaşamındaki yansımalarını ele alır: Kadınlar, yetkinliklerine rağmen liderlik pozisyonlarına talep etmekte çekingen davranmakta, kendilerini “yetersiz” hissetmekte (imposter sendromu) ve kariyer basamaklarını tırmanırken daha fazla içsel direnç yaşamaktadır. Bu durum, günlük yaşamda çeşitli şekillerde kendini göstermektedir. Örneğin, birçok kadın, toplantılarda fikirlerini açıkça ifade etmekten çekinirken, erkek meslektaşlarının aynı fikirleri daha rahat dile getirdiği gözlemlenmektedir. Benzer şekilde, birçok profesyonel kadın, iş-yaşam dengesi kurarken annelik rolünü ön planda tutma eğilimindedir. Bu durum, Gilligan‘ın belirttiği gibi, kadınların ilişkisel bağları koruma konusundaki içselleştirilmiş sorumluluk duygusundan kaynaklanmaktadır.
Feminist psikoloji literatürü, bu dinamiklerin sosyokültürel kökenlerine dikkat çeker. Kız çocukları, erken yaşlardan itibaren “uyumlu”, “nazik” ve “bağımlı” olmaya yönlendirilirken, özerklik ve girişimcilik gibi özellikler erkek çocuklara atfedilir. Bu durum, yetişkinlik döneminde kadınların kendi hayatları üzerinde kontrol hissi geliştirmelerini zorlaştırmaktadır.
Sindirella Kompleksi’nin Klinik Görünümleri
Sindirella Kompleksi’nin klinik görünümleri şu şekilde sıralanabilir:
- Kurtarıcı beklentisi: Kadınlar, hayatlarını değiştirecek gücün kendilerinde değil, dışarıdaki bir figürde (partner, aile, patron) olduğuna inanır.
- Başarı korkusu: Toplumsal baskılar nedeniyle kadınlar, başarılı olmanın “bencilik” veya “erkeksi” bir davranış olarak algılanacağından endişe duyabilir.
- Karar almada pasiflik: Özgüven eksikliği, kadınların yaşamlarıyla ilgili kritik kararları başkalarına bırakmasına yol açar.
Bağımsızlık Algısını Şekillendiren Sosyal Dinamikler
Toplumda yaygın olan “prenses bekleyişi” fenomeni, romantik ilişkilerde kadınların pasif konumunu pekiştirmektedir. Birçok genç kadın, kariyer planlarını ikinci plana atarak evliliği bir kurtuluş yolu olarak görebilmektedir. Bu tutum, ekonomik bağımsızlığın önemini göz ardı etmeye yol açarak, kadınları finansal olarak bağımlı ilişkilere yönlendirebilmektedir.
Eğitim sisteminde kız çocuklarının özgüven gelişimini destekleyecek yaklaşımların eksikliği de önemli bir faktördür. Sınıf ortamlarında erkek öğrencilerin daha fazla söz aldığı, kız öğrencilerin ise mükemmeliyetçi tutumlar geliştirdiği gözlemlenmektedir. Bu durum, yetişkinlik döneminde risk almaktan kaçınma ve hata yapma korkusu olarak karşımıza çıkmaktadır.
Sonuç ve Öneriler: Feminist Psikoloji Işığında Dönüşüm Vizyonu
Sindirella Kompleksi’nin kadın psikolojisi üzerindeki etkileri, bireysel deneyimlerin ötesinde toplumsal bir sorun alanına işaret etmektedir. Feminist psikoloji’nin bu konudaki temel katkısı, görünürde kişiselmiş gibi duran bu dinamiklerin aslında sistemik kökenlerini ortaya çıkarmasıdır. Gilligan’ın “farklı ses” teorisi ve Sandberg’in “Lean In” yaklaşımı, bu sorunun çözümünde birbirini tamamlayıcı perspektifler sunmaktadır.
Gilligan’ın vurguladığı gibi, kadınların kendi “seslerini” bulmaları, içselleştirilmiş baskı mekanizmalarını kırmaları için elzemdir. Sandberg ise, kadınların profesyonel alanda daha fazla “masanın başına oturması” gerektiğini savunarak, pasifliğin kariyer üzerindeki olumsuz etkilerine dikkat çeker.
Bütüncül Çözüm Önerileri
- Eğitim Sisteminde Dönüşüm:
- Okul öncesinden itibaren kız çocuklarının liderlik becerilerini destekleyen pedagojik yaklaşımlar.
- Müfredata toplumsal cinsiyet eşitliği perspektifinin entegrasyonu.
- Öğretmenlerin cinsiyetçi kalıpları yeniden üretmemesi için hizmet içi eğitimler.
- İş Yaşamında Yapısal Değişiklikler:
- Terfi süreçlerinde şeffaflık ve objektif kriterlerin uygulanması.
- Ücret eşitsizliğini ortadan kaldıracak denetim mekanizmaları.
- Kadın çalışanlar için mentorluk ve kariyer gelişim programları.
- Psikolojik Destek Mekanizmaları:
- Feminist terapinin 3 temel ilkesi: Farkındalık, Güçlenme, Eylem.
- “Güvenli risk” denemeleri (Örn: Yabancı bir şehre tek başına seyahat).
- Grup terapileri yoluyla kadın dayanışmasının güçlendirilmesi.
- Özgüven geliştirme ve sınır koyma becerilerine odaklanan psiko-eğitim programları.
- Medya ve Kültür Politikaları:
- Kadın temsillerinde güçlendirici rol modellerin öne çıkarılması.
- Cinsiyetçi içeriklerin denetlenmesi ve dönüştürülmesi.
- Bağımsız kadın karakterlerin popüler kültürde görünürlüğünün artırılması.
Nihai Değerlendirme
Sindirella Kompleksi’nin aşılması, kadınların bireysel çabalarının ötesinde toplumsal bir dönüşümü gerektirmektedir. Gilligan’ın vurguladığı ilişkisel etik perspektifi ile Sandberg’in önerdiği profesyonel yaklaşımın sentezi, bu dönüşüm için gerekli olan çok boyutlu stratejiyi sunmaktadır. Kadınların bağımsızlık algısının dönüşümü, yalnızca kadınların değil, tüm toplumun psikolojik sağlığı ve refahı için kritik önem taşımaktadır.
Bu süreçte klinik psikologlara düşen rol, danışanlarının içselleştirdiği baskı mekanizmalarını görünür kılmak ve onları güçlenme yolculuğunda desteklemektir. Feminist psikoloji perspektifi, bu yolculukta hem teorik bir çerçeve hem de pratik müdahale araçları sunmaktadır. Nihai hedef, kadınların kendi yaşamlarının aktif özneleri olmalarını sağlamak ve Sindirella Kompleksi’nin yerine özerklik, özgüven ve dayanışmayı yerleştirmektir.
Kaynakça
- Gilligan, C. (1982). In a Different Voice: Psychological Theory and Women’s Development. Harvard University Press.
- Sandberg, S. (2013). Lean In: Women, Work, and the Will to Lead. Knopf.
- Dowling, C. (1981). The Cinderella Complex: Women’s Hidden Fear of Independence. Summit Books.
- TPD (2023). Türkiye’de Kadın Psikolojisi Araştırması.
