Klinik Psikoloji Perspektifinden Bir Analiz
Ekran maruziyeti, çocukların gün içerisinde yaşlarına göre hesaplanan süreden daha fazla ekranla baş başa kalmasıdır. Günümüzün en büyük problemlerinden biri olan ekran maruziyeti, çocukları sosyal etkileşim, duygusal ve duyusal alanlarda, en önemlisi ise nörogelişimsel etkiler açısından olumsuz etkileyebilmektedir. Peki, çocuklarınız ekran maruziyetinden nörogelişimsel etkiler bağlamında nasıl etkileniyor?
Nörogelişimsel Etkiler ve Ekran Kullanımının Sonuçları
Nörogelişimsel etkiler, çocukların bilişsel, motor, duyusal, duygusal, dil ve konuşma becerilerini kapsamaktadır. Madigan ve arkadaşlarının (2020) yaptığı bir çalışmada, ekran maruziyeti süresinin artmasıyla dilsel gelişimde bozulmalar olduğu ortaya konmuştur. Yapılan farklı bir araştırmada, günde bir saatten fazla ekran maruziyetine sahip çocukların çalışma bellekleri gibi yürütücü işlev alanlarında düşük işlevsellik gözlemlenmiştir (Hutchinson ve ark., 2021). Bununla birlikte, aşırı ekran maruziyeti, dikkat süresinde kısalmaya, uyku bozukluklarına ve duygusal düzenleme becerilerinde güçlüklere yol açabilmektedir. Özellikle iki yaş ve altı bebeklerde ekran kullanım süresinin kısıtlanması gerektiği araştırmalarca vurgulanmaktadır.
Sanal Otizm ve Ekran Kullanımının Riskleri
Erken çocuklukta uzun süreli ekran maruziyeti, “sanal otizm” adı verilen otizm benzeri semptomların ortaya çıkmasına sebep olabilmektedir. Bunlar arasında dil gecikmesi, sosyal iletişimde azalma, göz teması kuramama, tekrarlayıcı oyun ve ilgi eksikliği yer alır. Bu semptomlar, otizm spektrum bozukluğu tanısıyla karıştırılabilmektedir. Winarni ve arkadaşlarının (2018) yaptığı çalışmada, ekran süresinin günlük üç saat ve üzeri olduğu bebeklerde sanal otizm benzeri semptomlar görüldüğü ortaya konmuştur. Bununla birlikte, artan ekran maruziyeti, çocukların duyguları öğrenmesini ve ifade etmesini zorlaştırır. Çocuklar, mimiklerinin kullanımını keşfedememekte ve empati kurmakta zorluk yaşamaktadır. Bu durum, sosyal etkileşim alanında kısıtlılıklara yol açar.
Ekran Maruziyetinin Gelişimsel Etkileri
Sonuç olarak, aşırı ekran maruziyeti, çocukların gelişimsel basamaklarını önemli ölçüde etkilemektedir. Çocukların ekran kullanım süresinin, yürütücü işlevsel alanlar dahil birçok önemli alanı etkilediği çalışmalarca ortaya konmuştur. Okul öncesi dönemde aşırı ekran maruziyetine maruz kalan çocukların sosyal becerilerinde, dil ve konuşma becerilerinde ve motor becerilerinde azımsanamayacak bozulmalar olduğu araştırmalarla desteklenmektedir. Bununla birlikte, çocuklar aşırı ekran maruziyeti yaşadıklarında “sanal otizm” adı verilen otizm spektrum bozukluğu semptomlarına benzer özellikler gösterebilmektedir. Bu semptomlar; göz temasında sınırlılıklar, sosyal etkileşimde zayıflık, konuşmada gecikme, oyun kurma becerilerinde sınırlılıklar ya da tekrarlayıcı davranışlar olarak ortaya çıkabilmektedir. Ayrıca, aşırı ekran maruziyetine maruz kalan çocuklar mimiklerini yeterince kullanamaz ve iletişim kurmak istedikleri bireyin mimiklerini anlayamaz. Bu durum, çocukların duygularını ifade etmekte zorlanmasına, muhakeme yeteneğinin zayıf olmasına ve empati kurma becerilerinin kısıtlı olmasına sebep olabilmektedir.
Öneriler
- Ekran süresi yaşa bağlı olarak sınırlandırılmalıdır. Günlük ekran süresi, çocuğun yaşıyla on dakikanın çarpılması olarak önerilmektedir.
- Çocuklarınız ekran izlerken ona eşlik edin. Sorular sorarak ve izlediği içerikle ilgili sohbet ederek çocuğunuzun dilsel gelişimini destekleyebilirsiniz. Bu nedenle çocuğunuz ekran izlerken onunla birlikte izlemeniz önerilmektedir.
- Renkli ve hızlı geçişli içerikler tercih edilmemelidir. Erken çocuklukta sürekli uyarıcıya sahip içerikler, çocukların dikkat süresini olumsuz etkileyebilmektedir. Etkileşime teşvik eden ve eğitici içeriklerin izlenmesi önerilmektedir.
- Oyun terapisi ve etkileşimli etkinlikler düzenleyin. Oyun terapisi, taklit oyunları ve hikâye anlatımı gibi etkinlikler sosyal becerileri artırır. Bu nedenle alternatif etkileşimli etkinliklere zaman ayırmanız önerilmektedir.
- Semptomları gözlemleyin ve erken müdahale edin. Çocuğunuzda göz teması kuramama, stereotipik yani tekrarlayıcı hareketler ya da konuşma ve dil gelişiminde sorunlar varsa, öncelikle ekran maruziyetini ciddi bir şekilde azaltmanız önerilmektedir. Ardından etkileşimli oyunlara ağırlık verebilirsiniz. Ancak durumda herhangi bir gelişme gözlemlenmiyorsa, bir uzmandan yardım almanız önerilmektedir.
- Rutinler oluşturun. Çocuklarınızla belirli saat ya da günlerde “ekran zamanı” etkinlikleri düzenleyebilirsiniz. Bu etkinlikler, hem çocuğunuzla etkileşiminizi artırmakta hem de izlediği içerikler hakkında bilginizin olmasını sağlamaktadır. Ebeveynlerin ekran kullanımında rol model olması önerilmektedir.
- Kurallar belirleyin. Çocuğunuzun yemek sırasında, sabah ilk kalktığı saatlerde ve uykudan hemen önce ekran kullanımının olmaması önerilmektedir.
- Akran etkileşimine önem verin. Erken çocuklukta sosyal ve duygusal gelişimin en önemli unsuru akranlardır. Çocuğunuzun akranlarıyla bolca yüz yüze vakit geçirmesi önerilmektedir.
- Erken müdahale kritik öneme sahiptir. “Sanal otizm” ekran maruziyetinden kaynaklanabilmektedir. Ebeveynlerin bilinçli olması büyük önem taşır. Çocuğunuzda ekran maruziyetinin yol açtığı problemler olduğunu düşünüyorsanız, erken müdahale, çocuğun kaybettiği becerileri geri kazanmasında önemli bir rol oynamaktadır.
