Bir çocuğun dünyayı algılayışı, duygularını düzenleme becerisi, sosyal ilişkileri, özsaygısı ve problem çözme yeteneği, erken dönem yaşantılarla sıkı sıkıya bağlantılıdır. Bu yaşantıların temelinde ebeveynlik stilleri yer alır. Çocukluk, bireyin dünyayı tanıdığı ve duygusal temellerin atıldığı kritik bir dönemdir. Ebeveynlik stilleri, çocuğun psikolojik gelişimini doğrudan etkiler ve sağlıklı aile dinamikleri için belirleyicidir.
Peki, ebeveynlik stilleri nelerdir? Bunlar çocuğun gelişimini nasıl şekillendirir? Bu bağlamda, sağlıklı ebeveynliğe dair bazı öneriler de sunulacaktır.
Ebeveynlik Stilleri Nelerdir?
Bir çocuğu yetiştirmek için kullanılan ebeveynlik stillerine ilişkin ilk sistematik sınıflandırma, gelişim psikoloğu Diana Baumrind’in 1960’ların başında yaptığı araştırmalarla ortaya konmuştur. Baumrind’in tanımladığı üç stil — otoriter, demokratik ve hoşgörülü — daha sonra Eleanor Maccoby ve John Martin’in katkılarıyla genişletilmiş ve dördüncü stil olan ihmalkâr ebeveynlik de eklenmiştir (Vikipedi, 2024).
Son yıllarda ise, klasik ebeveynlik stillerine ek olarak literatürde helikopter ebeveynlik gibi yeni bir yaklaşım da yer almaya başlamıştır. Bu kavram ilk kez Dr. Haim Ginott tarafından 1969’da tanımlanmıştır.
Bunlar;
-
Otoriter ebeveynlik: Otoriter ebeveynler, koydukları kurallara çocuklarının koşulsuz uymasını ve itaat etmesini beklerler. Kurallara uymadıklarında çocuklara ceza uygularlar. Ebeveyn ile çocuklar arasında pek fazla görüş alışverişi olmaz, çocukların kendilerine söylenenleri sorgulamadan kabul etmesi beklenir (Vikipedi, 2024). Yüksek beklenti ve düşük empatiye sahip, “ben ne dersem o doğrudur.” bakış açısında ilerleyen bu ebeveynler, kısa vadede “söz dinleyen” çocuklar oluştursalar da uzun vadede istedikleri sonucu elde edemezler.
-
Demokratik ebeveynlik: Demokratik ebeveynler, hem çocuklarına karşı sabırlı ve ilgilidir hem de onlardan talepleri yüksektir. Çocuk davranışlarının kabahatli olması durumunda ebeveynler yol gösterici olur fakat kontrolü ellerinde tutarlar (Vikipedi, 2024). Bu ebeveynler destekleyicidir ve çocuklarının aktivitelerine ilgi gösterir, ancak otoriter ebeveynler kadar baskıcı değildir ve çocukların yapıcı hatalar yapmasına izin verirler.
-
Hoşgörülü ebeveynlik: Hoşgörülü ebeveynler, çocuklarına yüksek düzeyde ilgi gösterir ve çocuklara yönelik talepleri düşüktür, onların davranışlarına sınırlama koymazlar. Çocukların kendi davranışlarını düzenlemelerine ve kendi kararlarını vermelerine izin veren, saldırganlık gibi olumsuz hareketlerini kabullenen ebeveynlerdir (Vikipedi, 2024). Çocuklarının sınırlara veya kurallara uymasını beklemezler. “Çocuğum üzülmesin” düşüncesiyle sınır koymaktan kaçınırlar ve çoğu zaman “hayır” demekte zorlanırlar.
-
İhmalkâr ebeveynlik: İhmalkâr ebeveynler, düşük düzeyde duyarlılık ve talep sergiler. Çocuğunu ihmal eden; onu önemsemeyen, kendisine mesafeli tutmak isteyen ebeveynlerdir. Zaman ve enerjileri yok gibidir. Okul ya da dış faaliyetlerle ilgilenmez; temel ihtiyaçları karşılar ama yakınlık göstermezler (Vikipedi, 2024). Ne kurallar koyarlar ne de destek sunarlar. Sıklıkla çocuğun kendi haline bırakılması, yalnız hissetmesi söz konusudur. Bu ebeveynlerde kendi ihtiyaçları ve sorunları, çocuğun önüne geçmiştir.
-
Helikopter ebeveynlik: Helikopter ebeveynler, çocuğuyla aşırı derecede ilgili olan, hayatını çocuğu odaklı yaşayan, bütün planlarını çocuğuna göre yapan ve çocuğun hayatına neredeyse her noktasına müdahale eden ebeveynlerdir. Teknolojinin gelişimiyle telefon ve internet ile ebeveynlerin çocuklarına her an ulaşabilmeleri, çocuklar üzerindeki kontrolün artışı ve çocukların nerede, ne yapıyor olduklarını bilmeleri helikopter ebeveynliğin artışına yol açmıştır (Yılmaz, 2023).
Farklı Ebeveyn Stillerinin Çocukların Psikolojik Gelişimi Üzerindeki Etkileri Nedir?
Ebeveynlik stilleri, çocuğun sosyal yeterliliği, akademik performansı, psikososyal gelişimi ve problemli davranışlarını etkiler.
-
Otoriter ebeveynlikte çocuklar itaatkâr ve yetkin olur, ancak mutluluk, sosyal yeterlilik ve özsaygı düzeyleri düşük görülür (Vikipedi, 2024). Baskıcı ortamda yetişen çocuklarda isyankârlık, öfke patlamaları ve dışsal otoriteye bağlılık gelişebilir; bu, “hayır” diyemeyen, sınırlarını çizemeyen bireylere yol açar. Bu çocuklar, akranlarına göre zayıf sosyal becerilere ve yüksek depresyon eğilimine sahiptir (Muraco, Ruiz, Laff, Thompson, & Lang, n.d.).
-
Demokratik ebeveynlik, mutlu, yetkin ve başarılı çocuklarla ilişkilendirilir ve en sağlıklı tutum olarak görülse de zorlukları olabilir. Her çocuğun ihtiyaçları farklıdır; bazıları daha fazla yapı arar. Aşırı seçim hakkı kararsızlığa yol açabilir. Yine de Maccoby ve Martin’in çalışmalarında demokratik ailelerde yetişen çocukların, diğer stillere kıyasla akademik yeterlik, sosyal gelişim ve benlik saygısında daha yüksek puanlar aldığı bulunmuştur (Vikipedi, 2024). Bu yaklaşım, içsel motivasyon, özgüven ve öz düzenlemeyi destekler.
-
Hoşgörülü ebeveynlik stilinde, çocuklar daha fazla sorunlu davranış sergileyebilir ve akademik olarak daha az başarılı olabilir. Otoriteyle sorun yaşama ihtimalleri artarken, bazı çalışmalarda akranlarına kıyasla bu çocukların daha yüksek öz saygı, daha iyi sosyal beceriler ve daha düşük depresyon düzeylerine sahip oldukları da belirtilmektedir (Muraco, Ruiz, Laff, Thompson, & Lang, n.d.).
-
İhmalkâr ebeveynlikle büyüyen çocuklar ise tüm gelişim alanlarında en düşük puanları alma eğilimindedir. Bu çocuklarda öz denetim zayıftır, öz saygı düşüktür ve sosyal yeterlilikleri sınırlıdır (Vikipedi, 2024).
-
Son olarak, literatürde yeni sayılan helikopter ebeveynlik, ebeveynlerin çocuklarının her adımına müdahale etmesiyle tanımlanır. Bu tutum, çocuğun problem çözme becerilerini ve öz güven gelişimini olumsuz etkileyebilir. Bu çocuklar bireyselleşmekte zorlanır ve bağlanma problemleri yaşayabilirler (Yılmaz, 2023).
Sağlıklı Ebeveynliğe Dair Bazı Yol Gösterici Öneriler
-
✅ Otoriter ebeveynler için: Çocuğunuzun duygularını dinleyin. Kurallar koyarken, bu kuralların mantığını açıklayın ve çocuğunuzun fikirlerine saygı gösterin. Disiplin sağlarken, esnek olmayı unutmayın (Öztürk, 2024).
-
✅ Hoşgörülü ebeveynler için: Çocuğunuzun ihtiyaçlarını karşılamaya çalışırken, aynı zamanda sınırlar belirlemeyi ihmal etmeyin. Aşırı esnek olmaktansa, sağlıklı sınırlar koyarak sorumluluk duygusunu geliştirin (Öztürk, 2024).
-
✅ Demokratik ebeveynler için: Empati gösterirken kararlı kalmayı unutmayın. Sevgiyle birlikte tutarlılık sunmak önemlidir. Kurallar koyarken çocuğun fikrini alarak onun katılımını teşvik edin. Tamamen serbestlik yerine, sınırlı ve mantıklı seçenekler verin.
-
✅ İhmalkâr ebeveynler için: Çocuklarınıza nitelikli zaman ayırmaya çalışın. Duygularını dinleyin. Oyun oynayın, konuşun, sorular sorun. İhmal edilen sınırların yeniden oluşturulması gerekir. Basit ve net kurallar belirleyin.
-
✅ Helikopter ebeveynlik için: Çocuğun kendi problemlerini çözmesine fırsat tanıyın, her duruma müdahale etmeyin. Endişelerinizi çocuğa yansıtmaktan kaçının. Kendinize zaman ayırın ve sınırlar koyun; bu süreçte hobilerinizle ona da bireysel alan oluşturma konusunda rol model olabilirsiniz.
Sonuç: Sağlıklı Nesiller İçin Sağlıklı Ebeveynlik
Her çocuğun anlaşılmaya, güvenli bir ortamda büyümeye ve sevilmeye her zaman ihtiyacı vardır. Ancak ebeveynlikte yapılan yanlış tercihler; aşırı baskı, aşırı özgürlük ya da ihmal gibi uçlarda kaldığında, çocuğun ruhunda sessiz çatlaklar oluşabilir. Bu çatlaklar zamanla derinleşerek duygusal ve davranışsal problemlere dönüşebilir.
Önemli olan, bu çatlakları zamanında fark edebilmek ve onarıcı bir yaklaşımla çocuğun yanında durabilmektir. Ebeveynlik zorlayıcı olabilir. Üstesinden gelemeyeceğinizi düşünüyorsanız eğer psikolojik, fiziksel zorluklarınız varsa, destek almak sizin ve çocuğunuz için en etkili olan olacaktır.
Kaynakça
-
Öztürk, F. (2024). REBT’ye Göre Ebeveyn Stilleri ve Ebeveynlere Tavsiyeler. DoktorTakvimi. https://www.doktortakvimi.com/blog/rebt-ye-gore-ebeveyn-stilleri-ve-ebeveynlere-tavsiyeler
-
Yılmaz, S. (2023). Ebeveynlik Stilleri Nedir? Farklı Ebeveynlik Stillerinin Çocuk Gelişimine Etkileri. Hiwell. https://www.hiwellapp.com/blog/ebeveynlik-stilleri
-
Vikipedi. (2024). Baumrind’in ebeveynlik stilleri. https://tr.wikipedia.org/wiki/Baumrind%27in_ebeveynlik_stilleri
-
Muraco, J. A., Ruiz, W., Laff, R., Thompson, R., & Lang, D. (n.d). Baumrind’in Ebeveynlik Stilleri. Lowa State University. https://iastate.pressbooks.pub/parentingfamilydiversity/chapter/chapter-1-2/
