Disleksi, zekası normal ya da normal üstü olan, sosyo-ekonomik düzlemde yeterli imkan sağlanan, herhangi bir duyusal, nörolojik, fiziksel, psikolojik ve kültürel eksiklikler ile açıklanmayan okuma, yazma, matematik, kendini ifade etme, düşünme, zaman ve mekanda yönelme alanlarından biri veya birkaçında zorluklara yol açan bir bozukluktur. Disleksi; sözcükleri doğru, akıcı okuma ve okuduğu sözcüğü anlamada gözlenen zorluklarla ifade edilir. Disleksi bizzat düşünme becerileriyle ilgili değil okumayla ilgili özgül bir zorluktur. Okumada zorluk, sesli okuma konusunda korku, yazım sorunları, doğru kelimeyi bulmada zorluklar, telaffuz zorlukları gibi bir dizi sorunları barındırsa da entelektüel yeteneklerde (düşünme, akıl yürütme, anlama vb.) zorluklardan kişi etkilenmemektedir. Fakat fonolojik zayıflık dislektik bireyin mükemmel olan kavrama becerilerini zayıflatmaktadır.
Disleksinin temel nedeni fonolojik bir sorundan kaynaklanır. Fonolojik bileşene mahsus lokalize bir sorundur. Fakat disleksinin nedenlerini araştıran birçok araştırma bulunmaktadır. Bu araştırmalarda fonolojik sorunların varlığı kabul edilmekle beraber bu fonolojik sorunların bilişsel süreçler üzerinde durulması gerektiğini savunan birçok yaklaşım bulunmaktadır. Bilişsel süreçler Planlama (planning), Dikkat (attention), Eşzamanlı (simultaneous) ve Ardıl (successive) işlemleme olmak üzere 4 bilişsel süreç çerçevesinde kavramsallaştırılmaktadır. Burada bütüncül perspektifte bakıldığında bilişsel yetenekler ve fonolojik sorunlar birbirlerini etkileyen kısır döngü içerisindedir. Elbette bu yaklaşımlar disleksinin tedavi yöntemleri içerisinde farklılaşmalara neden olmaktadır.
Yine de fonolojik sorunların varlığı kabul edildiği için fonolojiye bakılması gerekir. Bu minvalde bakacak olursak; fonolojik bileşen, dilin fabrikasıdır. Bu fabrika beynin dilin seslerini kelime oluşturmak için bir araya getirir ve kelimelerin temel seslerinin ayrıldığı bir bölümdür. Fonolojik kod dil sistemi tarafından tanınabilen ve aygıtı etkinleştiren bir düzeyde çalışır. Fonem farkındalığı gerekir, dislekside fonem farkındalığı düşüktür. Kişi tekil sesleri kelimelerin içinde fark etmekte, tanımlamada ve manipüle etmekte zorlanır. Konuşulan dile bu zorluk yaşanmaz çünkü dil içgüdüseldir. Beynin içindeki bazı nöral devreler konuşan için otomatik olarak fonemleri kelimelere dönüştürür bu noktada konuşmak için fonem farkındalığına ihtiyaç söz konusu değildir. Bu nedenle herkes konuşur (Herhangi fiziksel bir sorun yoksa) ama herkes okuyamaz. Çünkü okuma edinilmesi gereken bir eylem; insanoğlunun bilinçli olarak, sonradan öğrendiği bir icattır.
Okumak belli yazılı simgeleri (harfleri) ve onların farklı bağlamlarda birbiriyle olan ilişkisini anlamak; sözcük deşifre edildikten sonra görülen yazılı bilginin anlamını bilmek ve bu bilgiyi bellekte depolayıp gerektiği zaman geri çağırmak demektir. Okurun işi harfleri seslere çevirmek ve kelimelerin daha küçük parçalardan (fenomlerden) oluştuğunu bilmektir. Dislektik yetişkin ve çocuklar sözlü ve yazılı kelimelerin bu fonemlerden oluştuğuna dair farkındalığı geliştirmekte güçlük çeker. Kelimeyi biçimsiz ve bulanık algılama eğilimindedirler. Okumak isteyen bir kişi sayfadaki yazılı karakterleri fonetik koda çevirmediği (harfleri sese) sürece bu harfler dilsel anlamdan tamamen uzak sadece anlamsız birkaç çizgidir. Bu minvalde dislektik bireylerin okumada fonolojik sorunlarının tam olarak hangi alanlarda kaynaklandığını bilmek aynı zamanda okuma ve ek olarak diğer yaşanan problemlerde bilişsel yeteneklerinin yaşına uygunluğuna bakılarak hangi düzeyde olduğunu saptamak ve bireye göre yol izlemek kıymetli olacaktır.
Disleksinin tanımı yapılan bu yazıda şunların bilinmesinin önemi olacaktır. Disleksinin nedenlerini her ne kadar farklı açıklamalar ile anlatılsa dahi bir çocuğun ve ona bağlı ailesinin okul süreçlerini zorlaştıran bir etkiye sahiptir bu nedenle en erken şekilde fark edilmesi gerekir. Öğrenme güçlüğü tanısı olan bir çocuk sadece öğrenmede güçlük çekmez buna ek olarak özgüven düşüklüğü, etiketlenme, okula karşı oluşan olumsuz değerlendirmeler, aile faktörü ve çatışması, öğretmen, arkadaş ilişkileri gibi birçok alanda komorbidite olarak problem yaşamasına neden olur. Disleksi tedavi edilmediği takdirde yetişkinlik sürecinde de olumsuz etkileri devam eder. Bu etkiler kişinin performansını gösterme konusunda olumsuz etkilere sebep olabilir.
Kaynakça
- Dr. Sally Shaywitz (2020). Disleksi ile başa çıkma rehberi (Ö. Yılmaz, Çev.). Epsilon Yayınları. (2003).
- ÜNAL, C.; YEŞILYURT, M. Disleksi Olan ve Olmayan İlkokul Öğrencilerinin Artikülasyon, İşitsel Ayırt Etme ve Fonolojik Farkındalık Becerilerinin İncelenmesi. Journal of Language, Speech & Swallowing Research / Dil, Konuşma ve Yutma Araştırmaları Dergisi (DKYAD), [s. l.], v. 6, n. 3, p. 309–330, 2023. DOI 10.58563/dkyad-2023.63.4.
- Salman, U., Özdemir, S., Salman, A. B., & Özdemir, F. (2016). Özel öğrenme güçlüğü “Disleksi”. İstanbul Bilim Üniversitesi Florence Nightingale Tıp Dergisi, 2(2), 170-176.
- Saraç, S. (2014). Okuma güçlükleri ve disleksi. Psikoloji Çalışmaları, 34(1), 71-77.
