Mit ve psikoloji ilişkisine bakıldığında başta Freud’un ve Jung’un psikanalitik teorilerini mitlerle güçlendirdiği görülmektedir. Psikomitoloji, psikoloji ve mitoloji arasındaki ilişkiyi inceleyen bilim dalıdır. Dünya üzerinde bir var olan, bir yok olan insan; yüzyıllar boyu kendini inşa etme, yaşama, toplumsal düzeni ve kuralları ile hayatta kaldığı sürede nasıl süreçlerden geçtiğini hep aktarmak istemiştir. Homo Narrans yani anlatan-öykülendiren insan terimi buradan çıkmıştır. Nesiller boyu anlatılan hikayeler, mitler, masallar tüm giziyle “bir varmış, bir yokmuş” cümlesiyle aktarılır (Batuk ve Cengiz, 2009:30-50). Anlatan insandan da önde gelen yetenek ise insanın anlatabilmesine yardımcı olan gözlem yapma ve izleme yeteneğidir. Gözleyen, izleyen insan Homo Videns’tir. Mcluhan (1962:366) kitabında gelişen teknolojiyle insanların sadece izleyerek mankafalılaştığını, dijital dönüşümde birer robota evrildiğini anlatmıştır.

Homo Videns, sinemada cyberpunk evreninin gelişmesine sebep olmuştur. Özellikle filmlerde kullanılan mekanlar Homo Videns’ten esinlenilerek ortaya çıkarılmıştır. Mitolojik hikayeler, efsaneler bize ağırlıklı olarak insanda görmek değil duymanın önemli olduğu mesajını vermiştir. Fakat gelişen teknoloji ile mitlerin distopya içinde harmanlanarak cyberpunk evrenine dönüşmesi sinema sanatında ele alınmıştır.

1995 yılında Terry Gilliam’ın beyazperdeye aktardığı 12 Maymun filmi, cyberpunk evrenindeki distopyada iktidar çatısı altında suçlu olarak yatan bir cezaevi mekanını anlatır. Mekân Homo Videns’i mekânda metafor olarak kullanmaktadır. Geniş alan çekimlerinde cezaevi mekanının herkesin tek bir gözlem yerinden gözlenebildiği panoptik bir yapı düzenine sahip olduğu görülür. Panoptik düzen, Homo Videns’in yani gören, izleyen insanı anlatan bir mekandır.

Mitos, Yunanca “öykü” anlamına gelir. Yunan mitolojisinde kozmos yani evrenin doğumu olarak bilinen ilk andan itibaren tekinsizlik veren olayların kaos bilinmezliğinde an ve hal, zaman ve varlık çerçevesinde bir bütün olarak algılanarak aktarılmasını sağlayan kavram mitostur. Psikolojik bakışla irdelenirse, her insanın öyküleri birbirinden farklıdır. Zamanın akışı içinde her hal değişkenlik gösterir. Bu yönden incelendiğinde insan polimitiktir. Mitten mite süregiden bu yolculukta insan geçmişten geleceğe geçer. Bu geçiş sürecinde ise kaybolan bir boyutsuz alan vardır o da “şimdi”.

Psikolojik iyi oluşun temel taşlarından biri de şu anda kalabilmektir. Patolojik olarak geçmiş yaşantıları sürekli düşünmek depresyon başta olmak üzere birçok rahatsızlığa sebep olurken, gelecekle ilgili sürekli kaygı içinde olmak da anksiyete başta olmak üzere birçok patolojik bozukluğa neden olabilmektedir (Gözlü, 2021). Mit; insanın sınırlarını, yerini, acılarını, arzularını, düşlerini, davranışlarını kontrol edebildiğini sandığı güçlerle ifade edilir. İnsanın kendi varlığını açıklarken sınır ötesi bir gücü benimsemesi, varlığının efendisi olmadığının, gerçeklik ötesi bir güç tarafından kontrol edildiği inancı mitin zamanın akışı içinde benimsendiğinin göstergesidir (Batuk ve Kuşçu, 2013:89-91).

Kozmos ve kaosun iç içe geçmiş yapısı mitlerin ortak özelliklerindendir. Her insanın hikayesinde mutlak bir kahraman yer alır. Bu kahraman psikomitolojide aşkın özne kavramı ile özdeşleşir. Aynı karakterde yer alan kahramanlık güç ve ümit verirken, kurban rolü de çaresizlik ve ümitsizliği içinde barındırır. Arada kalmışlık hissi veren bu tekinsizlik hali bilinçaltında yatan arzuların düşler ile açığa çıkmasına neden olabilmekte ve aynı zamanda isyan, özgürlük, sorumluluk gibi eylemlerin iradesinin nedenlerini sorgulatmaktadır (Saydam, 2023:247-261).

Cyberpunk evreninde kahramanlar genelde anti-kahramandır. Anti-kahramanlar, kaostan beslenerek kendi çıkarlarını toplumun refahından üstün tutarlar; genelde ahlak ve etik değerden uzaktırlar. Dikkat çeken bir diğer detay ise dijital dönüşümle yeni Tanrı, efendi, kahraman yaratma çabasıdır. Anti-kahramanları genelde yeniden yaratılan bir şirket veya hükümet yönetir. Bu yönetim şekli psikopatolojik olarak daha çok bağımlı kaygılı bağlanmayı anlatır.

Rasyonel bir düzlemde sebep sonuç odaklı bir yaklaşımla ele alındığında psikomitoloji sanat içerisinde de farklı bakış açılarına neden olmuştur. Jung’a göre “Faust’u yaratan Goethe değil, Goethe’yi yaratan Faust’tur, Faust ise bir simgedir.” (Göcen, 2018:103-104). Mit ve psikoloji ilişkisi cyberpunk evreninin sinemaya yansıyan tarafında karakterlere verilen isimler, mekanların tasarımı ve karakterlerin hikayeleri ile göz önüne sunulmaktadır.

Bu filmlerin psikomitolojik analizi üzerine literatür araştırması yapıldığında cyberpunk evreninin çerçevesini bir anlamda kahramanın yolculuğunun birçok masaldan etkilenerek yazıldığı ortaya çıkmaktadır. Psikomitolojide Oedipus, önceden belirlenmiş bir yolculuğa çıkar; bu yolculuk esnasında bilmediği gerçeklerle yüzleşir, mitin sonunda ise gözlerini kör eder.

Cyberpunk evrenindeki yapımlarda Matrix, Blade Runner, Otomatik Portakal, Ghost in the Shell, Mad Max, Alien, Truman Show, Batman gibi kendi distopyasında yolculuğa çıkan anti-kahramanların bulunduğu evrenlerde bu anti-kahramanların hikayeleri bir yolculukla başlar. Görme, duyma, dokunma gibi önemli duyu organları evrenin tipolojisi gereği dönüşüme uğrar. Düş ve gerçeklik arasında sürekli gidip gelerek her iki kısımda da yeni geldiği evren hakkında bilgi danışacağı, yol boyunca onlara eşlik edeceği yol göstericileri karşılarına çıkar.

Masallarda da durum çok farklı değildir. Kendini ait olmadığı yabancı bir evrende bulan kahraman, bu evrenin önce ütopya gibi göründüğünü düşünse de kötü karakterlerle savaşa girmeye başladığında bir distopyada olduğunu anlamaya başlar. Cyberpunk filmlerine ışık tutmuş masallar başlıca; Alice, Narnia Günlükleri, Küçük Prens, Kırmızı Başlıklı Kız, Yedi Cüceler masallarıdır. Cyberpunk filmlerin analitik bakış açısında, arka planında kültürel mitler ve ritlerden oluşan bir hikâye her zaman vardır.

Kaynakça

Batuk, C., Kuşçu, E. (2013). Rudolf Bultmann: Mitoloji ve Hermenötik Sorunu. Ankara: Eskiyeni Yayınları.
Batuk, Cengiz. (2009). Mit, Tarih ve Gerçeklik Sorunu Üzerine Notlar. Milel ve Nihal, 6/1, 27-53.
Göcen, G. (2018). Psikoloji Mitoloji ve Din. İstanbul: Kaknüs Yayınevi.
Gözlü, A. (2021). Grek Mitolojisinde Evrenin Tanrıları Yaratma Süreci. Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 9(2), 168-186.
Saydam, B. (2023). Oidipus Psikomitoloji: Psikanalitik ve Klinik Yorumlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Saydam, B. (2023). Oidipus Psikomitoloji: Sosyokültürel Açılımlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Yücel, H. (1962). Platon Devlet (40). (S. Eyüboğlu, A. Cimcoz, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.