Çocuklar ve Gençlere Sorumluluk Becerisi Nasıl Kazandırılır?

Sorumluluklarınızı yerine getirdiğinizde, bunun için çaba sarf edip mücadele ettiğinizde kendinizi ne kadar değerli hissettiğinizi hiç düşündünüz mü? Yetişkinlerin bu yaşam tarzının evlatlara nasıl bir rol model olduğunu sanırım tahmin edebiliyorsunuz. Sorumluluk, bireylerin yapmış oldukları davranışlarının sonuçlarını anlama ve üstlenme, üzerine düşen görevleri yerine getirme ve başkalarının haklarına karşı da hassas olabilme becerisidir. Çocukluk döneminde temelleri atılarak kazanılan bu beceri, gençlik döneminde de gelişmeye devam eder. Sorumluluk becerisi, bireyin kendini değerli hissetmesi, hayat ve kariyer yolculuğundaki başarısı aynı zamanda da sosyal uyumunu olumlu yönde etkiler. Sorumluluk becerisi, öz değer, öz saygı ve özgüven ile doğrudan ilişkilidir. Çocuklar ve gençler, sorumluluklarını yerine getirdiklerinde kendilerine olan güvenleri artar ve değerli olduklarını hissederler (Grolnick & Farkas, 2021). Sadece çocuklar ve gençler bazında değil, aslında tüm insanlar sorumluluk aldıklarında kendilerini değerli hissederler. Çünkü sorumluluk alabilmek, hem bireysel hem de ekibin bir parçası olarak faydalı olabilmenize ve kendinizi keşfedip yeniden inşa edebilmenize olanak sağlar.

SORUMLULUK BECERİSİNİN ÖNEMİ

Sorumluluk becerisi, bireylerin kişisel, sosyal, akademik ve kariyer gelişimleri için büyük öneme sahiptir. Sorumluluk sahibi bireylerde öz disiplin gelişir, karar verme becerileri artar, sosyal ilişkiler güçlenir, özgüven artar ve toplumsal uyuma katkı sağlanır. Aynı zamanda kazandıkları ve geliştirdikleri bu beceriler sayesinde öncelikle kendini, güçlü-güçsüz yanlarını, ilgi ve yeteneklerini keşfederek daha üretken olmaya ve fark yaratmaya başlar. Tüm bu faktörler ise kişinin hayat ve kariyer yolculuğunda kendini gerçekleştirmesi için attığı büyük adımlardır.

SORUMLULUK BECERİSİ İLE ÖZ DEĞER, ÖZ SAYGI VE ÖZGÜVEN İLİŞKİSİ

Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi piramidinde bireylerin fizyolojik, güvenlik, sevgi-ait olma gibi temel ihtiyaçlarının ardından, saygınlık ve kendini gerçekleştirme ihtiyaçları gelir. Bu ihtiyaçların içerisinde özgüven, öz saygı, öz değer, başarı, başkalarına saygılı olmak, saygı duyulmak, erdemli, yaratıcı, içten, problem çözücü, önyargısız ve hakikati kabul eder olmak gibi birçok beceri ve duygu barındırmaktadır. Bireyin içsel olarak kendini gerçekleştirme evresine ulaşabilmesi için bu ihtiyaçlarını karşılaması kaçınılmazdır. İşte bu ihtiyaçları karşılayabilmenin derinine inip baktığımızda karşımıza bireyin hayatta aldığı sorumluluklar ve bunları yerine getirme becerisi, aynı zamanda da sorumlulukları yerine getirebilmesi için verdiği mücadele, psikolojik sağlamlık, problem çözme, iç motivasyonu destekleme yetileri gibi faktörlerin etkisi ortaya çıkmaktadır. Sorumluluk alabilme, sorumlulukları zamanında yerine getirebilme, bunu yapamadığında sürece odaklanıp mücadele etmeyi bırakmadan farklı yollar geliştirerek bireyin kendine inanmasını, güvenmesini, değerli hissetmesini, gelişmesini, üretmesini sağlar. Bunların başka bir sonucu olarak da toplum içinde de aynı saygıyı, güveni kazanarak kişisel ve yaptığı işlerle değer görmesinde katkısı büyüktür. Sorumluluk sahibi bireyler, kendi yaşamları üzerinde kontrol sahibi olduklarını hissederler. Bu kontrol duygusu, bireylerin öz güvenlerini ve öz saygılarını artırır. Başarılı bir şekilde yerine getirilen sorumluluklar, bireylerin kendi yeteneklerine olan inançlarını pekiştirir ve bu da öz değer algılarını olumlu yönde etkiler (Bandura, 1997). Bu nedenle bireylere çocukluk yaşlarından itibaren sorumluluk becerisi kazandırmak çok kıymetlidir. Sorumluluk becerisi, çocukların ve gençlerin öz değerlerini ve öz saygılarını doğrudan etkiler. Sorumluluklarını yerine getiren bireyler, kendilerini daha yetkin hissederler ve çevreleri tarafından takdir edilirler. Bu da onların özgüvenini artırır (Deci & Ryan, 2020). Bir görev veya sorumluluk üstlenmek, bireyin kendi yeteneklerine duyduğu güveni pekiştirir. Öz değer ise bireyin kendisini önemli ve değerli görmesiyle ilgilidir (Berk, 2020). Kendi çabasıyla sorumluluklarını yerine getiren birey elbette kendini değerli hissedecektir.

ÇOCUKLARA VE GENÇLERE SORUMLULUK BECERİSİ KAZANDIRMA YÖNTEMLERİ

Bazen evlatlarımızı çok sevdiğimiz için onların hayatlarını kolaylaştırmaya çalışırız. Sonra bir bakmışız ki çocuklar ergen olmuş ve biz de onların bazı sorumluluklarını yerine getirmediğini gözlemleyip dert edinmeye başlamışız. İşte orada sorgulama başlar. Neden odasını toplamıyor? Neden ben söylemeden ödevlerini yapmıyor, çalışmıyor? Neden hedefleri ve hayalleri için plan yapmıyor? Neden aile içindeki sorumluluklarını yerine getirmiyor?… Neden biliyor musunuz? Çünkü bizler onları büyütürken farkında olmadan onların sorumluluklarını da üzerimize alıyoruz. Örneğin, oyuncaklarını dağıtıyor biz topluyoruz, okul eşyalarından birini evde unutuyor koşa koşa peşinden okula götürüyoruz, odasını, kıyafetlerini toplamıyor biz topluyoruz, arkadaşıyla sıkıntı yaşıyor hemen biz çözmeye çalışıyoruz, ödevini yapmıyor öğretmenini arayıp yapmama nedenini anlatmaya çalışıyoruz, hatta bazen ödevini bile yapıyoruz. Çocuğumuz ise buradan şöyle bir mesaj alıyor: “Tüm bunlar benim değil, aslında anne ve babamın sorumluluğu.” O zaman da bunları yapmaya gerek duymuyor. Sonrasında da sorumluluklarını yerine getirmemenin sonuçlarını üstlenmiyor.

Çocuklarımıza gelişim düzeylerine uygun sorumlulukları vermekten çekinmemek lazım. Sorumluluk verirken izlenecek yol ise şöyle; Ben bu yöntemi, tarif et, birlikte yap, çocuk yapsın, geri bildirim ver ve hatırlat şeklinde ifade ediyorum. Örneğin, çocuğumuza yatağını toplamasını öğreteceğiz. Öncelikle çocuğu yanımıza alıp yatağı nasıl topladığımızı göstermeli, tarif etmeli, biz yapmalıyız; sonra çocuğumuzla birlikte bunu yapmalı, onun yapmasını beklemeli, yaptığı işe gerçekçi ve yapıcı geri bildirimler verip, yatağını toplamadığı zamanlarda hatırlatmalar yapmalıyız. Tabii bu davranış kazanımları kolay olmayacak. Zaman, kararlılık, sabır, istikrar ve hoşgörü gerekiyor. Zaman zaman sorumluluklarını yerine getirmediklerinde sebep oldukları problemle yüzleşmeleri, bu problemin kaynağının kendi sorumluluğunu yerine getirmediğinden ortaya çıktığını kabul etmesi ve bunu telafi etmesi için çeşitli yollar arayıp çözüm bulmasına fırsat vermek lazım. Bu ciddi anlamda hem bireysel hem de toplumsal bir değer kazanımıdır. Çocuk bunu yaparken empati kurmayı da öğrenir. Sadece kendi refahını ve çıkarını değil, diğer insanların ihtiyaçlarını düşünerek hareket eder. Örneğin, sadece kendisi erken kalkmak istemediği için onu okuluna bırakacak olan anne ve babasını zorlayıp onların işlerine geç kalarak işlerine karşı olan sorumluluklarını aksattığını bilmeli, bunu kabul etmeli ve bunu telafi etmek için erken yatıp erken uyanabilmeye çaba göstermelidir. Tabii tüm bunları yaparken biz yetişkinlerin de sorumluluklarını zamanında yerine getirip, yerine getiremediğimiz sorumluluklarımızı telafi sürecine çocuklarımızı da tanık etmek, tüm söylemlerimizden daha kıymetli bir davranış kazandırma yöntemi olacaktır. Çocukları ve gençleri sosyal sorumluluk projelerine teşvik etmek, bağımsızlık-karar verme becerilerini desteklemek, problem çözme becerilerini geliştirmek, sonuçlarla yüzleşmelerine fırsat tanımak ve tüm bunları yaparken de aileler ve eğitimcilerin gerçekçi olumlu pekiştireçler kullanıp onlara hayat yolculuklarında rehberlik edebilmeleri çok kıymetlidir.

Sonuç

Sorumluluk almak, sorumlulukları yerine getirmek, bunu yapamadığında mücadele edip yeni yollar aramak, bireylerin kendilerini daha değerli hissetmelerine büyük katkıda bulunan çok yönlü bir süreçtir. Bu süreç, bireylerin psikolojik, sosyal ve duygusal iyi oluşlarını olumlu yönde etkiler. Öz saygı, öz değer, öz denetim ve özgüveni gelişmiş bireyler ise kişisel ve toplumsal alanda çalışkan, öğrenmeye açık, problem çözme ve eleştirel düşünme becerileri gelişmiş, ekip çalışmasına yatkın ve üretken bireyler olurlar. Dolayısıyla sorumluluk bilincinin geliştirilmesi, daha sağlıklı ve mutlu bireylerin yetişmesine katkı sağlayarak toplumsal refahı da artırır.

Kaynakça

• Bandura, A. (2021). Social Learning Theory. Prentice Hall.

• Berk, L. E. (2020). Development Through the Lifespan. Pearson Education.

• Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2020). Self-Determination Theory: Basic Psychological Needs in Motivation, Development, and Wellness. Guilford Press.

• Grolnick, W. S., & Farkas, M. (2021). Parenting and Children’s Internalization of Values: A Handbook on Autonomy-Supporting Parenting. Springer.