Öfke; bireyin tehlike, engellenme veya haksızlık gibi algıladığı durumlar karşısında verdiği doğal ve evrensel bir duygusal tepkidir ([APA], 2020). Çocuklar da yetişkinler ne kadar göz ardı etse de birer bireydir. Eğer haksızlığa uğradığını, yeterince sevilmediğini, yeterince tutarlı bir eğitim görmediklerini fark ettilerse öfke ile duygularını yansıtabilirler. Çocuklar çok iyi gözlemcilerdir. Sosyal öğrenme yoluyla bizleri taklit ederek davranış öğrenmeye meyillidirler. Öfkeyi bir çeşit tepki olarak kullanabildikleri gibi anne babasından da öğrenmiş olabilirler. Birlikte çocuklarda öfkenin temellerine bir bakalım.
Çocuklarda Öfkenin Psikolojik Temelleri
Çocukluk dönemi öfke, genellikle gelişimsel bir sürecin parçası olarak kabul edilir. Piaget‘ye (1952) göre, çocuklar bilişsel gelişim aşamalarına bağlı olarak duygularını farklı şekillerde dışa vururlar. Erken çocukluk dönemi (2-6 yaş), çocuklar henüz soyut düşünme becerilerini geliştiremedikleri için öfkelerini fiziksel yollarla (vurmak, bağırmak) ifade edebilirler. Yaş ilerledikçe dil becerileri geliştirildiğinde, öfkenin daha sözel ve sosyal yollarla ifade edilmesi beklenir (Berk, 2020).
Öfke problemlerinin psikolojik temellerine bakıldığında, duygusal düzenleme becerilerinin yetersizliği, travmatik yaşantılar ve aile içi ilişkilerdeki sorunlar öne çıkmaktadır. Araştırmalar, ebeveynlerin tutarsız disiplin anlayışı, fiziksel ceza kullanımı ve sevgi eksikliğinin çocuklarda agresif davranışlara yol açabileceğini göstermektedir (Eisenberg et al., 2015).
Çocuklarda Öfkeye Neden Olan Başlıca Durumlar Şunlardır:
-
Engellenme ve Hayal Kırıklığı:
Çocuklar, istediklerini elde edemediklerinde veya hedeflerine ulaşamadıklarında öfke duygusu ortaya çıkabilir. Bu durum, özellikle sabır geliştirmekte zorlanan çocuklarda daha yoğun görülür. -
Güvensizlik ve Kaygı:
Aile ortamında istikrarsızlık, ebeveyn ayrılığı, sevgi eksikliği veya ihmal gibi faktörler, çocuklarda kaygıyı artırabilir ve öfke çıkışlarına neden olabilir. -
Kardeş Kıskançlığı:
Kardeşler arası rekabet ve ebeveyn ilgisinin paylaşılması, çocuklarda öfke hissini tetikleyebilir. Yeni bir kardeşin doğumu, büyük çocuğun kendini dışlanmış ya da ihmal edilmiş hissetmesine neden olabilir. Özellikle ebeveynlerin yeni kardeşe daha fazla zaman ayırması durumunda, büyük çocuk, dikkat çekmek için öfkeli veya agresif davranışlar sergileyebilir. Ayrıca, ebeveynlerin kardeşleri birbiriyle kıyaslaması da çocuklarda rekabet duygusunu arttırır ve öfke tepkilerine yol açabilir (Dunn, 2015). -
Duygusal veya Fiziksel Travmalar:
Şiddete maruz kalma, ihmal veya travmatik olaylar, çocuklarda yoğun öfke patlamalarına yol açabilir (Eisenberg et al., 2015). -
Tutarsız Disiplin ve Ebeveyn Tutumları:
Ailelerin tutarsız disiplin uygulamaları, çocuklarda öfke kontrol problemlerini artırabilir. Bir gün izin verilen bir davranışın başka bir gün cezalandırılması, çocuklarda kafa karışıklığı ve hayal kırıklığı yaratabilir. Eğer ebeveynler sürekli olarak öfkeli veya sinirli bir tutum sergiliyorsa, çocuklar bu davranışı model alabilirler. Aşırı otoriter veya aşırı hoşgörülü ebeveynlik yaklaşımları, çocukların düzenli bir duygu kontrol mekanizması geliştirmesini zorlaştırabilir (Kazdin, 2005).
Peki Aileler Ne Yapmalı?
-
Duygusal Düzenleme Becerilerinin Geliştirilmesi
Çocukların öfkelerini uygun bir şekilde ifade edebilmeleri için duygusal düzenleme becerilerini geliştirmeleri önemlidir. Aileler, çocuklarına duygularını tanımlamaları ve ifade etmeleri konusunda rehberlik etmelidir. “Görüyorum ki çok sinirlisin, bana ne hissettiğini anlatabilir misin?” gibi ifadelerle çocuklara duygularını adlandırma fırsatı sunulabilir (Gottman, 1997). -
Model Olma
Çocuklar öğrenme sürecinde ebeveynlerini model alırlar. Ailelerin kendi öfke kontrol mekanizmalarının farkında olmaları ve çocuklarına sakinleşme tekniklerini öğretmeleri önemlidir. Örneğin, derin nefes alma, zaman aşımı (timeout) gibi teknikler kullanılabilir (Siegel & Bryson, 2011). -
Tutarlı ve Olumlu Disiplin Yöntemleri
Fiziksel ceza yerine, olumlu disiplin yöntemleri uygulanmalıdır. Olumsuz davranışların sonucunu açıklamak ve alternatif davranışlar öğretmek çocukların sosyal uyumunu destekler. “Oyuncaklarına zarar vermek yerine bana ne hissettiğini anlatabilirsin” gibi ifadeler, problem çözme becerilerini geliştirir (Kazdin, 2005). -
Empati ve Bağlantı Kurma
Çocuklar kendilerini anlaşılmış hissettiklerinde daha az agresif tepki verirler. Aileler, çocuklarının duygularına empatiyle yaklaşmalı ve çocukların kendilerini ifade etmeleri için güvenli bir ortam yaratmalıdır (Cooper et al., 2020).
Sonuç
Çocuklarda öfke problemi, doğru yaklaşım ve stratejilerle yönetilebilir bir durumdur. Aileler, duygusal düzenleme becerilerini destekleyerek, olumlu disiplin teknikleri kullanarak ve empatiyle yaklaşarak çocukların öfke problemlerini daha sağlıklı bir şekilde ele almalarına yardımcı olabilirler. Ebeveynlerin bilinçli yaklaşımı, çocukların hem bireysel hem de sosyal gelişimlerini olumlu yönde etkileyerek daha uyumlu bireyler olarak yetişmelerine katkı sağlar.
Kaynakça
- American Psychological Association. (2020). Anger: How to recognize and deal with it. APA Publishing.
- Berk, L. E. (2020). Development through the lifespan (7th ed.). Pearson.
- Cooper, J., Hoffman, K., & Powell, B. (2020). Raising a secure child: How Circle of Security parenting can help you nurture your child’s attachment, emotional resilience, and freedom to explore. Guilford Press.
- Dunn, J. (2015). Siblings: The experiences of emotional and social development. Cambridge University Press.
- Eisenberg, N., Spinrad, T. L., & Eggum, N. D. (2015). Emotion-related self-regulation and its relation to children’s maladjustment. Annual Review of Clinical Psychology, 6(1), 495–525. https://doi.org/10.1146/annurev-clinpsy-032814-112749
- Gottman, J. (1997). Raising an emotionally intelligent child: The heart of parenting. Simon & Schuster.
- Kazdin, A. E. (2005). Parent management training: Treatment for oppositional, aggressive, and antisocial behavior in children and adolescents. Oxford University Press.
- Piaget, J. (1952). The origins of intelligence in children. Norton.
- Siegel, D. J., & Bryson, T. P. (2011). The whole-brain child: 12 revolutionary strategies to nurture your child’s developing mind. Bantam Books.
