Manipülasyon Nedir, İyisi ya da Kötüsü Olabilir Mi?
Başkalarını kendi yararı için kullanma, yönlendirme ve herhangi bir şekilde onları etkileme olarak tanımlanan manipülasyon, genelde adından çok kötü bir şekilde söz ettirse de hepimiz ona bir vakit başvururuz. Böyle söyleyince rahatsız hissetmiş olabilirsiniz, “ben asla o kadar kötü bir şey yapmam” diye itiraz edebilirsiniz ancak durum gerçekten böyledir, kullanırız. Sadece özüne dikkat etmek gerekir çünkü onu kötü yapan aslında varlığı değildir; sıklığı, şiddeti, amacı ve kişide oluşturduklarıdır. Maddeleri teker teker inceleyelim:
- Sıklık: Manipülasyona başvuran kişinin manipülasyonu ne kadar çok kullandığıdır. “Yalan yuva yapmış” dediğimiz insanları düşünün, ağzından çıkan her kelimenin yalan olması gibi attığı adıma dek manipülatif olan birinden pek de iyi söz etmemek gerekir. Diğer taraftan zorda kalınca başvuran, bunu yapmayı hiç istemeyen ve ara yollar arayan biri için aynısını düşünmemeliyiz.
- Şiddeti: Sizi kendinizden bile şüphe etmeye mi sürüklüyor yoksa sadece bir şeyleri kurtarmaya ve sizi ayakta tutmaya mı çalışıyor olduğudur.
- Amacı: Bariz bir şekilde art niyet taşıyıp taşımama durumudur. Bazıları bunları çıkarı için yapar, bazıları zorunda olduğu için yapar, bazılarıysa saf kötülük için yapar.
- Kişide Oluşturdukları: Sizde ve kişinin kendisinde hangi duyguları oluşturduğudur. Sizde olumsuz duygular, onda olumlu duygular oluşuyorsa iyiye yorulmaz bir durumdur. İşin daha kötüsü manipülatif olanda hiçbir duygunun oluşmamasıdır çünkü alışkanlık halini almıştır.
Neden Birbirimizi Manipüle Ederiz?
Yukarıdaki maddeler yapmış olduğumuz manipülasyonun hangi uca doğru yol aldığını bizlere gösterir. Peki, derinlerde bizi manipülasyona neler iter? Bu konuda Thomas Erikson “Etrafım Psikopatlarla Dolu” isimli kitabında altı tane itici güç olduğunu söylemiştir. Onlara bir göz atalım:
- Teorik: Öğrenme ve bilgi arzusu. Doğrudan yargılamaz, bağlamı anlamaya çalışır. Bilgiye aç bir yapıya sahipsek ve o bilgiyi elde edebilmenin yolu sevmediğimiz birini övmekten ya da onun işlerini yapmaktan geçiyorsa gerekeni yaparız.
- Pratik-Ekonomik: Para ve maddi olan her şeye güçlü bir ilgi duyarlar çünkü bunlar özgürlüğün ve güvenin temel noktalarıdır. Sevdiklerimizi güvende hissettirmek için ekonomimizin belli bir seviyede olmasını isteriz. Bunu sağlayabilmek ise işimizde yükselmeyi gerektiriyorsa ve yükselebilmenin yolu patronla iyi anlaşmaktan geçiyorsa ne yaparsınız?
- Estetik: Tasarım ve uyumla ilgilidir. Gözden kaçırılan ayrıntıları hemen fark eder, sanata yeteneği olmayanları bile güzelden, dengeden ve uyumdan anlarlar. Fincan takımları çok güzel, şu köşeye de cuk oturur gibi ama biraz tuzlular. Eşime bugün en sevdiği yemekten yapıp konuyu açarsam sanırım o da beni kırmaz.
- Sosyal: Diğer insanlarla olmaya dayalı bir ilgi. Çok sempatik, dost canlısı ve yardımseverdirler. Takdir etmeyi sever ve kendinden önceki üç itici güce sahip olanları soğuk ve duygusuz olarak tanımlarlar. İlişkileri çok seviyorum ama bu kadar insanı yanımda tutabilmek de her zaman kolay olmayabiliyor. O ortamda bulunmayı sevmememe rağmen oradaki bazı insanlar tam benlik ama arkadaşıma ortamın kötü olduğunu söylersem hem kırılacak hem de beni bir daha çağırmama ihtimali var. Peki, ben ne yaptım? Tabii ki de bayıldığımı söyledim.
- Bireysel: Her alanda güce olan ilgidir. Sıklıkla başarılı olmaya, iktidarda kalmaya ve nüfuz kazanmaya çalışırlar. Büyük balık küçük balığı yer. Ortamdaki en büyüğü ya da yenemeyecek kadar büyüğü ben olmalıyım. Peki, bunu nasıl sağlarım? Başkalarının işlerini çözerek onları kendime bağlarım, bu sayede bana bir iyilik borçları olur.
- Geleneksel: Düzene derin bir bağlılıkları vardır. Net kurallar ve işleyişi belli ortamlarda olmayı severler. Bu kuruma son yıllarda çok fazla rahatlık geldi. Bunu doğrudan söylemem yanlış anlaşılabilir, o halde patronu geçmişteki düzenlilik ve kurallar konusunda çok iyi olduğu şeklinde översek bu iş biraz çözülür. Sonra da arkadaşlarımla bu konuyu onların duyacağı şekilde konuşurum ve iş tamamdır.
Bu altı itici güç, manipülasyona hangi motivasyon dolayısıyla başvurduğumuzu bizlere gösteriyor. Birinin baskın olduğu senaryolar da vardır, birden fazla itici güçle manipülasyona başvurduğumuz da olur. Önemli olan yukarıdaki bölümde de belirttiğimiz gibi hangi uca kaydığımızdır.
Günlük Hayatta Manipülasyonlar
Son olarak günlük hayatta başvurulan birtakım manipülasyonlara bakalım:
- Özelini Açmak: Size kendiyle ilgili doğru-yanlış bilgiler verir ve sizin de kendinizi açmanızı ister.
- Davranışı Hafifseme: Ne var bunda canım? Herkes yapıyor sonuçta.
- Her Şeyinizi Hafife Almak: Çok alıngansınızdır, şaka kaldıramıyorsunuzdur, abartıyorsunuzdur.
- Boş Sözler ve Gönül Çelme: Size dünyanın en iyisi unvanını verir, hata yaparsa özür diler ya da sevdiğini söyler.
- Yalanlar ve Kasıtlı Unutkanlık: Ona fatura ödemesi gerektiğini söylemenize rağmen aksini iddia eder, yakalanınca da “unutmuşum” deyip hayatına devam eder.
- Mantığa Bürüme: Bu aslında bir savunma mekanizmasıdır. Ters giden veya kötü olan her şeyi mantıklı bir çerçevede açıklamak demektir. Mesela “sana vurdum ve üzgünüm ama sen de beni kışkırttın ve bu yüzden kendimi kontrol edemedim” demek.
- Dolaylı Hakaretler ve İmalı Yorum-İltifatlar: “Anlamıyorsun, sanırım biraz dinlenmen gerek.” ya da “Bir hayat kadını olsan kapında kuyruk olurdu.” demek.
Sonuç
Bu yazıda manipülasyonun ne olduğundan, iyi niyetlisinin olup olamayacağından, manipülasyonu kötü uca sürükleyen etmenlerden, bizi manipülasyona iten itici güçlerden ve günlük hayatta sıkça kullanılan manipülasyonlardan bahsettik. Bu yazı manipülasyon hakkındaki içeriğimin ilk kısmını oluşturmaktadır. İkinci kısımda manipülasyonun çok da masum olmayan yüzü ve o yüze karşı neler yapabileceğimiz hakkında konuşacağız.
