“İyi misin, çok sessizsin?”, “Partiye neden gelmedin?”, “Kendinden çık biraz.” Bunlar, içe dönük bireylerin hayatında sıkça karşılaştıkları cümlelerdir. Ancak bu tür ifadeler, çoğu zaman kişilik tipi özelliklerini yanlış yorumlamanın bir sonucu olabilir. İçe dönüklük, utangaçlık ve sosyal kaygı bozukluğu çoğu zaman birbirine karıştırılır. Peki bu üçü gerçekten aynı mıdır? Bu yazıda, özellikle içe dönüklük ile sosyal kaygı bozukluğu arasındaki farkları ortaya koyarken, bireylerin yaşadığı duygusal deneyimlerin psikolojik karşılıklarını da bilimsel temellerle açıklamaya çalışacağız.
İçedönüklüğün Teorik Temeli: Jung’un Kişilik Tipi Kuramı
Carl Gustav Jung’un analitik psikolojiye katkılarından biri olan kişilik tipiolojisi, bireyleri temel enerji yönelimlerine göre sınıflandırır. Jung’a göre kişilikte iki yönelim baskındır: içedönüklük (introversiyon) ve dışadönüklük (ekstroversiyon). İçedönük birey, enerjisini içsel düşünceler, hayaller, duygular ve yansıtma süreçlerinden alırken; dışa dönük birey enerjisini çevresel uyaranlardan ve sosyal etkileşimlerden alır. Bu yönelim bir tercih değil, bireyin enerji kaynaklarını nasıl yönettiğinin doğal bir sonucudur.
Jung, ayrıca dört temel işlev tanımlar: düşünme, hissetme, sezgi ve duyum. Bu işlevler, kişinin dünyayı algılayış ve karar veriş şekillerini belirler. Örneğin, bir kişi içe dönük ve sezgisel olabilirken, bir başkası dışa dönük ve duyusal olabilir. Bu çeşitlilik, kişiliklerin dinamik bir spektrumda değerlendirilebileceğini gösterir.
İçe Dönüklük ile Sosyal Kaygı Bozukluğu Arasındaki Temel Farklar
İçe dönüklük, bir kişilik tipi özelliğidir. Birey yalnız kalmaktan hoşlanır, enerji depolamak için içsel süreçlere yönelir. Sosyal etkileşimleri tamamen reddetmez, sadece kalabalık ortamlar bireyin enerjisini tüketir. Sosyal kaygı bozukluğu ise psikiyatrik bir rahatsızlıktır. Birey, sosyal etkileşimlerde yargılanma, rezil olma ya da hata yapma korkusu yaşar. Bu korku, bireyin sosyal ortamlardan kaçınmasına, kendini geri çekmesine ve çoğu zaman yalnız kalmak zorunda hissetmesine neden olur (APA, 2013).
İçe dönüklükte kaçınma tercihe dayalıdır; sosyal kaygı bozukluğunda kaçınma ise zorunlu bir sonuçtur. İçe dönük bir birey küçük, derinlikli ilişkileri tercih ederken, sosyal kaygı bozukluğu olan birey daha çok yetersizlik ya da utanç duygusuyla yalnız kalır.
Utangaçlık: Geçici Bir Durak mı, Kalıcı Bir Engelleme mi?
Utangaçlık, sosyal durumlarda yaşanan geçici huzursuzluk ya da kendini geri çekme eğilimidir. Birey, tanıdık olmayan ortamlarda rahatsız olabilir ama zamanla alışır ve açılır. Utangaçlık, kalıcı bir kişilik tipi özelliği olmak zorunda değildir; geliştirilebilir, zamanla aşılabilir.
Oysa sosyal kaygı bozukluğu daha derindir. Bireyin zihninde sosyal durumlarla ilgili otomatik olumsuz düşünceler çalışır: “Kendimi rezil edeceğim”, “Onlar benden hoşlanmayacaklar”, “Saçma görünüyorum” gibi düşünceler bireyin işlevselliğini kısıtlar. Sosyal kaygı bozukluğu, performans kaygısıyla da birleşebilir ve bireyin akademik, mesleki ve kişisel yaşamını olumsuz etkileyebilir.
Toplumsal Beklentiler ve Kültürel Kodlar: İçe dönük Olmak Suç mu?
Modern toplumlarda dışadönüklük, sosyal başarıyla özdeşleştirilmiştir. Okullarda, iş hayatında, sosyal etkileşimlerde daha çok konuşan, daha çok paylaşan ve daha dışa dönük bireyler ‘başarılı’, ‘lider ruhlu’ ya da ‘popüler’ olarak tanımlanır. İçe dönük bireyler ise sessizlikleri nedeniyle zaman zaman görmezden gelinir ya da yeterince sosyal olmamakla eleştirilir.
Bu kültürel yönelim, birçok içe dönük bireyin kendini değersiz ya da yetersiz hissetmesine neden olabilir. Oysa içe dönüklük; dikkatli gözlem, empati, sadakat, derinlikli düşünme ve yaratıcı üretim gibi pek çok değeri içinde barındırır. Kendini dışa dönük olmaya zorlayan içe dönük bireylerde ise zamanla tükenmişlik, stres ve kimlik karmaşası gelişebilir.
Terapi Odasında Ayrımı Yapmak: Enerji mi, Kaygı mı?
Bir psikoterapist için içe dönüklük ile sosyal kaygı bozukluğu arasındaki farkı anlamak, terapi sürecinin yönünü belirler. Danışan sosyal ortamlardan kaçınıyorsa bunun nedeni anlaşılmalıdır. Eğer birey sosyal etkileşimleri tercih etmiyorsa ve bu yalnızlık ona iyi geliyorsa bu içe dönüklük işaret eder. Ancak sosyal ortamdan kaçınma, yargılanma korkusu, yoğun bedensel belirtiler (terleme, kızarma, titreme) ile birlikte geliyorsa bu durum sosyal kaygı bozukluğunu işaret eder.
Şema terapi perspektifinden bakıldığında sosyal kaygı bozukluğu, sıklıkla kusurluluk, dışlanmışlık, başarısızlık ve utanç temelli şemalarla ilişkilidir. Terapi sürecinde bireyin bu şemaları nasıl geliştirdiği, hangi erken dönem duygusal deneyimlerle beslediği ve bunların güncel yaşamındaki kaçınma davranışlarına nasıl dönüştüğü üzerinde çalışılır (Young et al., 2003).
Gizli Sosyal Kaygı Bozukluğu Belirtileri
Aşağıdaki davranış ve hisler sizde varsa, içe dönüklüğünüz sosyal kaygı bozukluğu ile örtüşüyor olabilir:
- Dışarı çıkmak isteyip sürekli erteliyorsanız
- Tanımadığınız kişilerle sohbet sizi panikletiyorsa
- Kalabalık ortamlardan kaçınmak için sürekli bahane uyduruyorsanız
- Planları son anda iptal etme alışkanlığınız varsa
- Sosyal etkileşimlerde sadece alkol veya dış destekle rahat hissediyorsanız
- Gerçekten yalnız kalmaktan keyif almıyor ama başka seçeneğiniz yokmuş gibi hissediyorsanız
- Kendinizi sürekli eleştiriyor ve başkalarının ne düşüneceği üzerine yoğunlaşıyorsanız
- Yalnızca belirli, ‘güvende hissettiğiniz’ insanlarla sosyalleşebiliyorsanız
Bu belirtiler sosyal kaygı bozukluğuna işaret ediyor olabilir.
Sonuç: Kendine Kulak Ver
İçe dönüklük, bir kişilik tipi eğilimidir ve bir eksiklik değildir. Sosyal kaygı bozukluğu ise bireyin yaşam kalitesini düşüren, müdahale gerektiren bir psikolojik bozukluktur. Kendinizi daha yakından tanımak, duygusal deneyimlerinizi anlamak ve gerektiğinde psikolojik destek almak, kendinize verebileceğiniz en büyük hediyedir. Ne içe dönüklük bir problem, ne de dışa dönüklük bir üstünlüktür. Önemli olan, sizin için neyin çalıştığını fark etmek ve başkalarının beklentileri değil, kendi ihtiyaçlarınıza kulak vermektir.
Kaynakça
- American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.
- Jung, C. G. (2016). Psychological Types (H. G. Baynes, Trans.). Princeton University Press. (Original work published 1921)
- Clark, D. M., & Wells, A. (1995). A cognitive model of social phobia. In R. G. Heimberg et al. (Eds.), Social Phobia: Diagnosis, Assessment, and Treatment (pp. 69–93). New York: Guilford Press.
- Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema Therapy: A Practitioner’s Guide. Guilford Press.
