Yapay zeka teknolojileri günümüzde hızla gelişiyor. İnsanlar, yapay zeka kullanarak hayatlarını daha pratik ve ekonomik şekilde kolaylaştırabilir hale geldi. Günümüzde yapay zekadan alınabilecek hizmetler arasında spor programı, diyet listesi, yabancı dil dersleri ve benzeri alanlarda çeşitlenmekte. Belki siz de bu hizmetlerin çoğuna başvurdunuz, hatta bazı konularda devamlı olarak yapay zekadan yardım alıyor olabilirsiniz. Ancak yapay zekanın size terapi hizmeti de sunulabileceğini söyleseydim, dener miydiniz?
Açıkçası, bu gerçekten ilginç bir konu. Üstelik yapılan çalışmalar, yapay zeka ile terapinin imkansız olmadığını da göstermekte! Yani, pek de uzak olmayan bir gelecekte terapi odalarında robotları görmemiz mümkün olabilir. “Ne ara bu kadar ilerledi bu teknoloji?” diyecek olursanız, aslında yapay zeka teknolojilerinin kişisel gelişim ve psikoterapi alanında rol almaya başlaması sandığımızdan daha eski zamanlara dayanıyor. İlk AI terapist ELIZA, 1966 yılında geliştirildi (Wikipedia, 2024). Ancak, bu alanda son yıllarda meydana gelen etkileyici gelişmelerin pandemi süreciyle pekiştiğini söylemek yanlış olmaz. Çünkü online terapi almak ve sanal psikolojik destek platformları gibi telepsikolojik hizmetlere bakış açısı, 2019-2020 yıllarında yaşanan pandemi ile birlikte oldukça değişti (Eltahawy et al., 2024). Telefon, e-posta, video araması, web ve yapay zeka tabanlı programlar gibi araçlarla sunulan psikolojik hizmetlere genel anlamda telepsikolojik hizmet denilmektedir ve telesağlık uygulamalarının bir alt başlığıdır. Bu hizmet türü, engelli, yaşlı veya ruh sağlığı merkezlerinden uzakta yaşayan kişiler için ruh sağlığı hizmetlerine erişimi kolaylaştırmak adına kullanılmaktadır. Pandemiyle beraber artan depresyon ve anksiyete vakalarıile sosyal mesafeyi koruma gerekliliği ve kapalı alanlarda insanlarla vakit geçirmenin yarattığı riskler, insanların telepsikoloji uygulamalarını kullanma oranında doğal bir artış yarattı (Eltahawy et al., 2024).
Yapay zeka tabanlı uygulamaların gelişmesi ve telepsikolojik uygulamalara artan rağbet, bu iki alanı önemli bir kesişim noktası haline getirdi. Bu durum, psikoeğitim veren, duygu günlüğü oluşturan, BDT yönlendirmeleri yapan, duygusal destek sağlayan gelişmiş AI sohbet botlarının yaratılmasını sağladı. Bu sohbet botlarının etkisi araştırıldığında ELIZA, Daylio ve Woebot gibi doğal dil işleme modellerine dayanan sohbet botlarının bazı klinik vakalar üzerindeki terapötik etkisi pozitif yönde anlamlı sonuçlar verdi (Fiske et al., 2019). Örneğin, Woebotkullanıcılarının anksiyete üzerinde, Daylio kullanıcılarının depresyon üzerinde, ELIZA kullanıcılarının ise hem anksiyete hem de depresyonda belirgin bir iyileşme yaşadığı raporlanmıştır (Fiske et al., 2019). Sonuç olarak, dil işleme modellerinde gözlemlenen potansiyel, bilim ve teknoloji dünyasında fiziksel bir bedene sahip (embodied) ajanların zihinsel sağlık hizmetlerinde kullanımına dair heyecan ve merak meydana getirdi.
Günümüzde, yapay zeka tabanlı robotlar demans hastaları ve Otizm Spektrum Bozukluğu olan çocuklarla kullanılmak üzere geliştirilmiştir. Örneğin, Paro adlı fok robotu, demans hastalarına duygusal anlamda yardımcı olmak için kullanıma sunulmuştur. Kaspar adlı robot ise çocuklara yüz tanıma ve sosyal davranışları öğretmede yardımcı olmaktadır (Fiske et al., 2019).
Yapay zekanın terapötik alanda kullanımı için teknoloji ve psikolojinin entegre şekilde ilerlemesi gereken uzun bir yol olduğu görülmektedir. Günümüzdeki uygulamalara bakıldığında, yapay zeka tabanlı sanal uygulamalar ve robotlar, toplumun özel bakıma ihtiyaç duyan bireyleri için umut vadeden çözümler olarak değerlendirilmektedir. Ancak, yapay zeka ve psikolojik destek alanlarının entegrasyonu gelişim aşamasında olduğu için dikkat edilmesi gereken bazı noktalar şu şekilde özetlenebilir (Fiske et al., 2019):
-
Mesleki dernekler, yapay zeka tabanlı terapötik uygulamalara ilişkin eğitimler düzenlemelidir.
-
Yapay zeka araçlarının, eğitimli ruh sağlığı uzmanlarının desteğiyle kullanılmasına önem verilmelidir.
-
Yapay zekanın, mevcut zihinsel sağlık hizmetlerinin erişilebilirliği ve kullanımındaki etkisi araştırılmalıdır.
-
AI algoritmaları şeffaf şekilde incelenmeli ve danışanlara kullanılan algoritmaların işleyişi açıklanmalıdır.
-
Yapay zekanın psikolojik uygulamalarda, bireylerin özerkliğine saygı duyularak kullanılması için yönergeler geliştirilmelidir.
-
Onay alma, manipülasyon, hassasiyet, zorlamalar ve gizlilik üzerine daha fazla araştırma yapılmalıdır.
Sonuç olarak, günümüzde yapay zekanın kullanım alanlarını göz önünde bulundurduğumuzda, psikoloji disiplinininbu teknolojik dönüşüm sürecinin dışında kalması pek mümkün görünmüyor. Açıkçası bana göre, dinamik bir alan olan psikolojinin yapay zeka teknolojilerinden uzak kalması doğru da olmaz. Çünkü dünya değişirken canlıların davranışları, zihinsel süreçleri ve duygusal durumları da bu değişimden kaçınılmaz şekilde etkilenir. Bu sebeple, psikoloji biliminin dünyanın teknolojik dönüşümüne ayak uydurabilmesi önemlidir. Ancak, araştırmacılar “Robot Psikolog” fikri üzerine çalışıyor olsalar da insan beynini taklit eden yapay sinir ağları konusunda halen sınırlamalar mevcuttur. Özellikle, empati eksikliği ve önyargı gibi sosyal beyin ile ilgili konularda istenilen noktaya gelinmemiştir (Harris, 2024). Bu yüzden, terapi odalarında robotları görmeyi beklemek, henüz yapay zekanın insanlardan tam anlamıyla güven ve sempati kazanmadığı günümüz dünyasında uzak bir gerçeklik gibi görünüyor.
Kaynakça
-
Eltahawy, L., Essig, T., Myszkowski, N., & Trub, L. (2024). Can robots do therapy?: Examining the efficacy of a CBT bot in comparison with other behavioral intervention technologies in alleviating mental health symptoms. Computers in Human Behavior: Artificial Humans, 2(1), 100035. DOI: https://doi.org/10.1016/j.chbah.2023.100035
-
Fiske, A., Henningsen, P., & Buyx, A. (2019). Your robot therapist will see you now: Ethical implications of embodied artificial intelligence in psychiatry, psychology, and psychotherapy. Journal of Medical Internet Research, 21(5), e13216. DOI: https://doi.org/10.2196/13216
-
Harris, L. T. (2024). The neuroscience of human and artificial intelligence presence. Annual Review of Psychology, 75(1), 433-466.
-
Wikipedia. (2024, March 18). ELIZA (computer program). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/ELIZA
