İvan İlyiç’in Sahte Benliği: Statü Uğruna Feda Edilen Yaşamın Psikanalizi

“Güneşin ya da ölümün yüzüne doğrudan bakamazsınız.”
— İrvin D. Yalom, Güneşe Bakmak: Ölümle Yüzleşmek

Lev Tolstoy’un İvan İlyiç’in Ölümü, edebiyat tarihinin en acımasız varoluşsal otopsilerinden biridir.
Bu eser, modern insanın trajedisini “yalın ve olağan olduğu kadar korkunç” bir yaşamın iç yüzünü açığa çıkararak gözler önüne serer.

İvan İlyiç, yüksek rütbeli bir yargıçtır; yaşamı boyunca toplumsal normlara, mevki hırsına ve “doğru” kabul edilen değerlere sıkı sıkıya bağlı kalmıştır.
Ancak bu titizlikle inşa ettiği düzenli hayat, bir kazayla başlayan hastalığın onu ölüme sürüklemesiyle kendi elleriyle yarattığı bir hapishaneye dönüşür.

Onun acısı bedensel bir ağrıdan çok daha derindir — “doğru” yaşandığına inandığı bir hayatın aslında ne kadar “yanlış” olduğunu fark etmenin ruhsal dehşetidir.
Bu metin, psikanalitik ve varoluşçu perspektiflerden okunduğunda, statü hırsı, yaşamın anlamı ve ölümle yüzleşme ikilemlerimiz hakkında güçlü bir ayna sunar.

Freud’un Merceğinden: Uygarlığın Huzursuzluğu ve Sahte Benlik

İvan İlyiç, Sigmund Freud’un Uygarlığın Huzursuzluğu’nda (2000) tanımladığı “uygarlaşmış insanın prototipi”dir.
Freud’a göre uygarlık, bireyin içgüdüsel arzularını (Eros) bastırması ve bu enerjiyi toplumca onaylanan alanlara — iş, statü, düzen — yönlendirmesiyle kurulur.
Bu bastırma, toplumsal uyumu sağlasa da bireyde kalıcı bir huzursuzluk yaratır.

İvan İlyiç’in tüm yaşamı, bu huzursuzluğu gizlemek için inşa edilmiş bir “sahte benlik” (false self) manifestosudur.
Hayatı boyunca tek hedefi vardır: toplumun “üst tabakası” ne yapıyorsa onu yapmak.

Ne soğuk ne de kaba biridir; “zeki, afacan, terbiyeli”dir.
Ancak yaptığı her seçim — evliliğinden ev dekoruna kadar — toplumun onayını almak içindir.
Aşkla değil, “soylu bir aileden” biriyle evlenir; evini “pek zengin olmayanların zenginlere benzemek için aldıkları eşyalarla” döşer.
İvan İlyiç, otantik arzularını statü kaygısına feda eden bir adamdır.

Bu düzen, “kendi elleriyle cilaladığı masanın köşesine” çarpmasıyla sembolik biçimde yıkılır.
Tolstoy’un bu sahnesi, psikanalitik açıdan bir metaforik çöküş anıdır:
İvan, yaşamını inşa ettiği “statü dünyasının” fiziksel olarak bedenine çarpmasıyla, kendi elleriyle yarattığı sistemin kendini yok eden bir mekanizmaya dönüştüğünü fark eder.

Yalom’un Varoluşçu Okuması: Ölümle Yüzleşmenin Dehşeti

İrvin D. Yalom’un Güneşe Bakmak: Ölümle Yüzleşmek (2017) adlı eserinde vurguladığı gibi, ölüm kaygısı genellikle “yaşanmamış bir hayatın pişmanlığı” ile iç içedir.
İvan İlyiç’in dehşeti de tam olarak budur.

O, ölümü her zaman başkalarına ait, soyut bir kavram olarak görmüştür.
Mantık kitaplarındaki gibi, “insanların ölümlü olduğu” bir bilgidir bu — ama kendiyle ilgisi yoktur.
Çünkü o, sıradan bir “insan” değil, “Yargıç İvan İlyiç”tir; statüsü, mevkii ve “doğru” hayatı onu ölümün sıradanlığından koruyacaktır — ya da öyle sanır.

Hastalık bu savunma duvarını yıktığında, ölüm artık soyut bir fikir değil, kendi bedeninde yankılanan bir gerçek olur.
Asıl korku ölmek değil, yanlış yaşamış olmaktır.

Sahte Dünyanın Aynasında Yalnızlık ve İnkâr

İvan’ın ıstırabı, çevresindeki insanların inkârı ve ilgisizliğiyle katlanır.
Ailesi, dostları, hatta doktorları onun ölmekte olduğunu bilir ama bu gerçekle yüzleşmek yerine kendi rollerine sığınırlar.
Tolstoy’un çizdiği bu tablo, Freud’un “uygarlığın bedeli” olarak tanımladığı duygusal yabancılaşmanın en keskin ifadesidir.

İvan İlyiç’in hayatını üzerine kurduğu en büyük yalan, ölümün bile statüye indirgenmesidir.
Nitekim meslektaşları onun ölüm ilanını okuduklarında ilk düşündükleri şey, kimin terfi edeceğidir.
Bu sahne, sahte benliğin nihai zaferidir — ölüm bile bir kariyer hamlesine dönüştürülür.

Gerçekle Temas: Gerasim ve Otantik Benliğin Dönüşü

Bu yalan çemberini kıran tek kişi, uşak Gerasim’dir.
O “uygar” değildir, ama sağlıklıdır ve dürüsttür.
İvan’ın en “pis” bedensel ihtiyaçlarını iğrenmeden, şefkatle karşılar.
Gerasim yalan söylemez; ölümü doğal bir olgu olarak kabul eder:

“Hepimiz ölüp gideceğiz. Ne diye yardım etmekten yüksünelim!”

Gerasim, İvan İlyiç’in bastırdığı otantikliği ve Eros’u (yaşam içgüdüsünü) temsil eder.
Freud’un karşıt kavramlarıyla düşünürsek, İvan’ın hayatı boyunca hizmet ettiği Thanatos (ölüm itkisi), Gerasim’in saf insanlığıyla yer değiştirir.

Ölüm Anında Dönüşüm: Sahte Benliğin Çözülüşü

Tolstoy’un anlatısında kırılma noktası, İvan’ın “Ya bütün hayatım… gerçekten olması gerektiği gibi değilse?” sorusunu sormasıyla gelir.
Bu farkındalık, sahte benliğinin son direnişidir.

Oğlu gizlice elini öpüp ağladığında, İvan ilk kez başkası için acı duyar.
Artık ötekinin gözündeki onay değil, ötekinin varlığı önemlidir.
Bu anda “kara delik” aydınlanır. Korku kaybolur, çünkü korkan kişi — “Yargıç İvan İlyiç” — artık yoktur.

“Ölüm bitti,” der, “o yok artık.”

Bu cümle, yalnızca bir ölümü değil, sahte benliğin son buluşunu anlatır.
Tolstoy, statü uğruna yaşanan bir hayatın ölüm anında tam bir hiçliğe dönüştüğünü gösterir.

Sonuç: Statü Maskesinin Düşüşü ve Otantik Yaşama Çağrı

Freud’un “uygarlığın huzursuzluğu” ve Yalom’un “ölümle yüzleşme” kavramları birleştiğinde, İvan İlyiç’in hikâyesi bir psikolojik uyarı metnine dönüşür.
Toplumsal roller, başarı ve statü, bireyi koruyor gibi görünse de aslında yaşamın otantik deneyiminden uzaklaştırır.

Gerçek özgürlük, ölüm gerçeğini reddetmeden yaşamaktır.
Tolstoy’un mesajı, Yalom’un sözleriyle yankılanır:

“Ölüme bakmak, aslında hayata yeniden bakmaktır.”

İvan İlyiç’in çöküşü, sahte benliğin ölümü ama insanın yeniden doğuşudur.

Kaynakça

1. Freud, S. (2000). Uygarlığın Huzursuzluğu. (H. Barışcan, Çev.). Metis Yayınları.

2. Yalom, I. D. (2017). Güneşe Bakmak: Ölümle Yüzleşmek. (Z. İ. Babayiğit, Çev.). Pegasus Yayınları.