Bir çekmeceyi açıyorsun ve burnuna hafif bir parfüm kokusu geliyor — annenin işe gitmeden önce sürdüğü o parfüm. Bir anlığına, yeniden onun odasındasın; küpelerini takarken aynasına vuran güneş ışığıyla birlikte onu izliyorsun. Zamanda bu kadar hızlı yolculuk ettiren başka bir şey yoktur belki de: koku.
Yazarlar yüzyıllardır bu duyguyu betimliyor, ama hiçbiri Marcel Proust kadar ünlü bir şekilde değil. Proust, Kayıp Zamanın İzinde adlı eserinde, çaya batırılmış bir madeleinin tadı ve kokusunun, yıllardır unutulmuş çocukluk anılarını nasıl canlandırdığını anlatır. Bugün psikologlar bu olguyu “Proust etkisi” olarak adlandırıyor — kokuların canlı, duygusal anıları olağanüstü bir biçimde çağırma gücü. Bu şiirsel deneyimin altında ise büyüleyici bir nörolojik gerçek yatar: koku duyusu, beynin duygusal merkezine doğrudan bağlıdır.
Koku ve Hafızanın Bilimi
Koku alma duyumuz, çoğu insanın düşündüğünden çok daha ilkel ve doğrudandır. Nefes aldığımızda, koku molekülleri burun boşluğunun hemen üzerindeki olfaktör soğancığa (olfactory bulb) ulaşır. Diğer duyuların aksine, koku bilgisi beynin duyusal iletim merkezi olan talamustan geçmez. Bunun yerine doğrudan amigdalaya (duyguların işlendiği bölge) ve hipokampusa (hafızanın kodlandığı bölge) bağlanır (Herz, 2016).
Bu doğrudan bağlantı, kokuların neden çoğu zaman onları tanımlayamadan önce güçlü duygular uyandırdığını açıklar. Bu tepki düşünsel değil; bedenseldir. Araştırmalar, kokularla tetiklenen anıların görsel ya da sözel uyaranlarla çağrılanlara göre daha duygusal ve ayrıntılı olduğunu göstermektedir (Chu & Downes, 2002). Bir damla klor kokusu bizi yaz tatillerindeki havuzlara, yağmur kokusu okul çıkışlarındaki yürüyüşlere götürebilir. Bu duyusal anılar zengindir, istemsizdir ve derinlemesine kişiseldir.
Kokunun Duygusal Gücü
Koku ile duygu arasındaki bağ sadece nostaljiyle sınırlı değildir — aynı zamanda bugünü nasıl deneyimlediğimizi de şekillendirir. Parfümcüler ve pazarlamacılar uzun zamandır kokuların ruh halini ve davranışı etkileyebileceğini bilir. Oteller, konuklarda konfor ve tanıdıklık hissi yaratmak için “imza kokular” tasarlar; mağazalar, müşterilerin daha uzun süre kalması için vanilya veya narenciye kokularını kullanır.
Ticaretin ötesinde, günlük yaşamımızın duygusal manzarası da kokularla doludur. Güneş kreminin keskin tatlı kokusu özgürlük ve güneşi hatırlatır. Eski bir kitabın tozlu sayfalarındaki koku merak ve sessiz öğleden sonraları çağrıştırır. Hatta hoş olmayan kokular bile — hastanelerin metalik kokusu, dumanın keskinliği — unutmak istediğimiz anılara kök salabilir.
Psikolog Rachel Herz’in (2016) belirttiği gibi, kokularla çağrılan anıların “duygusal bir ayrıcalığı” vardır. Bunlar sadece hatırlamalar değil, yeniden yaşamaktır. Bu yüzden insanlar bu anları tanımlarken sıklıkla bedensel ifadeler kullanır: Bir dalga gibi çarptı bana ya da göğsümde hissettim derler. Koku, zamanın mesafesini aşabilir ve bizi doğrudan o duygunun içine çekebilir.
Terapide ve Bağlantıda Koku
Son yıllarda psikologlar ve sinirbilimciler, kokunun terapötik ortamlardaki potansiyelini keşfetmeye başladılar. Bazı kokular anksiyeteyi azaltabilir, ruh halini iyileştirebilir ve hatta demans veya Alzheimer hastalarında hafıza hatırlamayı destekleyebilir (Moss ve ark., 2010). Koku alma sisteminin duygu ile olan yakın bağı, onu duygusal düzenleme için etkili bir araç haline getirir.
Terapistler bazen olfaktör temellendirme tekniklerini kullanarak danışanlarının travma kaynaklı geri dönüşlerle başa çıkmasına yardımcı olurlar. Güvenli ve hoş kokulara maruz kalmak sinir sistemini yatıştırabilir ve “şimdiye” dönme hissini geri kazandırabilir. Benzer şekilde, travma sonrası stres bozukluğu üzerine yapılan araştırmalar, belirli kokuların hem tetikleyici hem de iyileştirici bir köprü görevi görebileceğini göstermektedir (Toffolo, Smeets & Van den Hout, 2012).
Ayrıca giderek artan bir ilgi alanı da “koku günlüğü” tutmaktır — bireylerin anlamlı anları belirli kokularla eşleştirerek olumlu çağrışımlar oluşturması. Tıpkı bir şarkının moralimizi yükseltebilmesi gibi, tanıdık bir koku da bizi yeniden huzura ve neşeye sabitleyebilir.
Kim Olduğumuzun Kokusu
Koku, belki de en eski duyumuzdur; yine de en gizemlilerinden biridir. Karşılaştığımız her koku, iç dünyamızda bir hikâyenin parçasına dönüşür — kim olduğumuzu ve nereden geldiğimizi anlatan sessiz bir çağrışımlar kütüphanesi. Sevilen birinin parfümü, çocukluk evinin kokusu, uzun bir kuraklıktan sonra toprağa düşen yağmurun kokusu… Her biri duygusal tarihimizin bir parçasını taşır.
Belki de bu yüzden kokularla canlanan anılar bu kadar derin gelir: bize hatırlamanın yalnızca zihinsel değil, duyusal bir eylem olduğunu gösterirler. Geçmişimiz yalnızca kelimelerde ya da görüntülerde değil, bir zamanlar çevremizi saran havanın içinde saklıdır.
Bir dahaki sefere tanıdık bir koku sizi bir anda durdurduğunda, bir anlığına durun. Sizi sadece olanlara değil, hissettiklerinize de geri götürmesine izin verin. Belki de anılarımız hiç kaybolmadı; sadece eve dönmelerini bekleyen doğru kokuyu arıyorlardı.
Kaynakça
Chu, S., & Downes, J. J. (2002). Proust nose best: Odors are better cues of autobiographical memory. Memory & Cognition, 30(4), 511–518. https://doi.org/10.3758/BF03194952
Herz, R. S. (2016). The role of odor-evoked memory in psychological and physiological health. Brain Sciences, 6(3), 22. https://doi.org/10.3390/brainsci6030022
Moss, M., Cook, J., Wesnes, K., & Duckett, P. (2010). Aromas of rosemary and lavender essential oils differentially affect cognition and mood in healthy adults. International Journal of Neuroscience, 110(1–2), 121–133. https://doi.org/10.3109/00207450008999678
Toffolo, M. B. J., Smeets, M. A. M., & Van den Hout, M. A. (2012). Odors as reminders of intrusive memories in posttraumatic stress disorder: Case studies. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 43(2), 720–726. https://doi.org/10.1016/j.jbtep.2011.09.005
