İnsan, doğduğu andan itibaren çevresini anlamlandırmaya çalışır. Bu süreçte ilk bakım verenler, çocuğun çevresini tanıma ve anlamlandırma yolculuğuna eşlik eder.
Bakım veren ile bebek arasındaki ilk sosyal etkileşimler, yalnızca anlık bir iletişim biçimi değil; çocuğun ilerleyen yıllarda gelişecek psikolojik yapı taşlarının temelidir.
Araştırmalar, doğum sonrası dönemde bebeğin yüz ifadeleri ve davranışlarının ebeveynin tepkilerini değiştirdiğini ve bunun çocuğun duygusal ve sosyal gelişimini doğrudan etkilediğini göstermektedir (Murray & Trevarthen, 1985).
Bebek büyüdükçe, bu etkileşim yalnızca temel ihtiyaçlarla sınırlı kalmaz; ebeveyn artık çocuğun zihinsel yönelimlerini, arzularını ve ruhsal gelişimini de biçimlendiren bir figür hâline gelir.
Ebeveyn bu sorumluluğu yeterince yerine getiremediğinde, çocuğun ilerleyen yaşlarda duygusal kırılganlıklar yaşaması kaçınılmaz olur.
Ebeveynin Ayna Rolü ve Benlik Gelişimi
Bebeğin benlik gelişiminde ebeveynin rolü, yalnızca bakım sağlamakla sınırlı değildir;
ebeveyn, aynı zamanda çocuğun duygularını ve varoluşunu yansıtan bir ayna işlevi görür.
Psikanalist Donald Winnicott, ebeveynin bu ayna işlevini çocuğun duygusal gelişiminin en önemli unsurlarından biri olarak tanımlar.
Bir çocuk, ebeveyninin gözlerinde kendi duygularını gördükçe “Ben varım” hissini inşa eder.
Ebeveynin bu duygusal yansıtmayı sağlıklı bir şekilde yapamaması, çocuğun “benlik bütünlüğü”nü zedeler ve ileride değersizlik, güvensizlik ya da duygusal dengesizlik olarak yansıyabilir (Fonagy & Target, 1997).
Bir Örnekle: Duyguyu Görmek, Davranışı Değil
Arkadaşıyla tartışan bir çocuk öfkelendiğinde, ebeveynin görevi yalnızca davranışı düzeltmek değildir.
“Yine mi kavga ettin?” demek yerine, “Görünüşe göre bu durum seni üzmüş, biraz da öfkelisin galiba?” diyebilmek, çocuğun duygusunun aynalanması anlamına gelir.
Bu yaklaşım, çocuğun duygularını tanımasına, düzenlemesine ve kendini güvende hissetmesine olanak tanır.
Model Alma ve Davranışsal Yansımalar
Psikolog Albert Bandura’nın Sosyal Öğrenme Kuramı (1977), çocuğun ebeveynini yalnızca duygusal değil, davranışsal olarak da model aldığını ortaya koyar.
Çocuk, ebeveynin duygusal tepkilerini, başa çıkma biçimlerini ve sosyal ilişkilerini gözlemleyerek öğrenir.
Ebeveynin öfkeyle sorun çözmesi, çocuğun da benzer durumlarda öfkeyi bir çözüm aracı olarak benimsemesine yol açabilir.
Yani ebeveyn, yalnızca çocuğun duygusal yansıması değil; aynı zamanda davranışsal modelidir.
Bu nedenle ebeveynin tutumu, çocuğun hem benlik gelişimi hem de toplumsal uyum becerileri açısından belirleyicidir.
Yetersiz Aynalamanın Uzun Vadeli Etkileri
Ebeveynin yetersiz veya tutarsız yansıtma biçimleri, çocuğun duygusal yapısında kalıcı izler bırakabilir.
Bu durum, özellikle ergenlik ve yetişkinlik dönemlerinde şu şekillerde görülebilir:
-
Duygusal düzenleme zorlukları
-
İlişkilerde sürekli onay arayışı
-
Öz-değer duygusunda belirsizlik
-
Stresle baş etmede zorlanma
-
Aşırı bağımlılık ya da aşırı mesafe davranışları
Fonagy’nin “yansıtıcı işlev” kavramına göre, çocuk ancak ebeveyninin onun duygularını tanıyıp adlandırmasıyla kendi iç dünyasını anlamlandırabilir.
Eğer bu süreç eksik kalırsa, birey kendi duygularını tanımakta güçlük çeker ve içsel karmaşa yaşayabilir.
Varoluşçu Perspektif: Köklerden Yeniden Doğmak
Ebeveyn rolü, elbette hayatın en güçlü belirleyicilerindendir;
ancak insan yalnızca ebeveyninin yansıması değildir.
Varoluşçu terapinin de vurguladığı gibi, birey kendi yaşam öyküsünü yeniden inşa etme iradesine sahiptir.
Doğduğumuz koşulları seçmemiş olabiliriz, fakat onları nasıl yorumlayacağımızı ve dönüştüreceğimizi seçebiliriz.
Winnicott’un “ayna” kavramı ile Sartre’ın “özgürlük” vurgusu burada birleşir:
Çocuk, ilk olarak ebeveyninin gözlerinde kendini görür;
ancak büyüdükçe, o yansımanın içinden geçerek kendi aynasını yaratmayı öğrenir.
Yani ebeveynin ayna etkisi, bireye yalnızca kim olduğunu değil, aynı zamanda kim olabileceğini de gösterir.
Sonuç
Ebeveynin ayna etkisi, çocuklukla sınırlı kalmayan bir süreçtir;
bireyin yaşam boyu benlik algısını, ilişkilerini ve psikolojik dayanıklılığını şekillendirir.
Bir çocuğun gözlerinde kendini bulan ebeveyn, o çocuğa yalnızca sevgi değil, varoluş temeli kazandırır.
Ancak ebeveynin aynası kırık, eksik ya da bulanıksa; çocuk da kendi yansımasını bulanık görür.
Bu nedenle, sağlıklı bir benlik gelişiminin yolu, duyulan, görülen ve aynalanan bir çocukluktan geçer.
Ve yetişkinlikte özgürleşmenin yolu, o ilk aynalara bakarak kendi yansımamızı yeniden tanımlayabilmekten.
Kaynakça
-
Murray, L., & Trevarthen, C. (1985). Emotional regulation of interactions between two-month-olds and their mothers. In T. M. Field & N. A. Fox (Eds.), Social perception in infants (pp. 177–197). Norwood, NJ: Ablex.
-
Fonagy, P., & Target, M. (1997). Attachment and reflective function: Their role in self-organization. Development and Psychopathology, 9(4), 679–700.
-
Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
-
Kara, S. (2019). Bağlanma kökenli ebeveyn tutumları: Erken çocukluk bağlamında bir inceleme. Erken Çocukluk Çalışmaları Dergisi, 3(1), 45–62.
