Günlük hayatımızda bir duyguyla karşılaştığımızda genellikle bu duygudan kaçmaya çalışırız ya da bu duygunun bizi ele geçirmesine izin veririz yani bu duyguya teslim oluruz. Aslında duygularımız sadece bize bir şeyler anlatmak isteyen, çözümlenmeyi bekleyen düşüncelerimizin rehberidir. Modern psikolojide buna “işlevsel sinyaller” denir. İşlevsel sinyaller, duygularımızın niyetini sorgulamak ve neden ortaya çıktığını, neye hizmet etmeye çalıştığını anlamak demektir. Duyguların amacını sorgulamak, yani “Bu duygu neye hizmet ediyor?” diye sormak, içsel dünyamıza daha açık ve ilgi çekici bir şekilde bakmanın bir yoludur.
Evrimsel Perspektiften Duygular
Duygularımız rastgele gelişmezler. Her temel duygunun evrimsel perspektiften bakıldığında hayatta kalmaya yardımcı olmak için bir rol oynar. Örneğin, korku bizi tehlikelerden korumak isterken öfke de sınırlarımızı korumamız için bize yardımcı olmak ister. Bu pencereden baktığımızda duygularımızı sadece iyi ya da kötü olarak adlandırmak yerine bir amaç taşıyan işaretçiler olarak adlandırmak, hayatı anlamlandırmada bize daha çok yardımcı olacaktır.
Nörobilimci Antonio Damasio’nun ifadesiyle, “Duygular, bizi hayatta tutan kararları şekillendiren biyolojik sinyallerdir.” (Descartes’ Error, 1994)
Bu bakış açısıyla, duygularımıza düşman gibi değil, mesaj taşıyan bir dost gibi yaklaşmak mümkündür.
Olumsuz Duyguları Bastırmalı Mıyız? Dinlemeli miyiz?
Suçluluk, kıskançlık, utanç ve benzeri duygular genellikle olumsuz duygular olarak kategorize edilir. Bu duyguları deneyimlediğimizde onları hemen bastırmak isteriz. Ancak Kabul ve Kararlılık Terapisi (Acceptance and Commitment Therapy–ACT), duygularla savaşmak yerine onlara açık olmak gerektiğini savunur. Kabul ve Kararlılık Terapisi’ne göre duygular, yaşamın doğal bir parçasıdır ve onlardan kaçmak, psikolojik acıyı artırabilir. ACT’nin kurucularından Steven C. Hayes, bu konuda şöyle der: “Acıdan kaçmaya çalıştıkça, hayatı da kaçırırız.” (Get Out of Your Mind and Into Your Life, 2005)
Duygular Ne Anlatmaya Çalışıyor?
Her duygu bir ihtiyaçtan veya algılanmış bir tehditten meydana gelir. Örneğin, sosyal ortamlarda kaygı yaşayan biri görünürde kaygı hissetse de altında yatan mesaj belki de sadece “kabul görmek istiyorum” olabilir. Aynı şekilde suçluluk duygusu duyan bir kişinin asıl düşüncesi “beşeri ilişkilerimde iyi bir insan olmak istiyorum” olabilir. Bu konuda terapist Tara Brach şunları söylüyor: “Olumsuz duyguların içinde tanınmayı bekleyen bir ihtiyaç gizlidir.” (Radical Acceptance, 2003)
Bu bağlamda duygunun niyetini sorgulamak aslında duygudan kurtulmaya değil, duygunun altındaki ihtiyaca kulak vermeye yöneliktir.
Kabul ve Kararlılık Terapisi’nden Duygularla İlişki Kurmak
Kabul ve Kararlılık Terapisi yaklaşımına göre, psikolojik esneklik, kişinin zorlayıcı içsel deneyimlerle (duygu, düşünce veya beden duyumu) mücadele etmek yerine onlara açıkça yaklaşmasıyla mümkündür. Psikoterapilerde sıklıkla kullandığımız bir metafor, “yolculuk arkadaşı”dır. Bir zorlayıcı duygu, örneğin korku, bizimle aynı arabaya binmiş bir yol arkadaşıdır. Onu arabadan atmaya çalışmak evet zor da olsa mümkündür. Aynı şekilde direksiyonu ona vermek de mümkündür. Peki bu iki seçenekten en makul olanı sizce hangisidir? Aslına bakarsak en sağlıklı yol, bu duygunun varlığını kabul ederek direksiyonu ele almaktır.
Kabul ve Kararlılık Terapisi’nin temel altı aşaması vardır ve bunlardan üçü duygularla doğrudan ilgilidir. İlk aşama “Kabul”dür. Zorlayıcı duygularla mücadele etmek yerine onlara izin vermemizi bize anlatır. İkinci aşamamız “Bilinçli farkındalık” olarak da bilinen mindfulness aşamasıdır. Duyguların gelip geçici doğasına tanık olmak anlamına gelir. Ve son aşama ise “Bilişsel ayrışma”dır. “Ben öfkeliyim” yerine “Öfke hissi geliyor” diyerek duygudan kendimizi ayırmanın önemini vurgular. Bu yöntemlerle, kişi duygularını bastırmadan onların ne olduğunu anlamaya başlar ve yaşamına yön verir.
Duygusal Farkındalık: “Bu Duygu Ne Yapmaya Çalışıyor?”
Kabul ve Kararlılık Terapisi’nde, bireylerin duygularını bir sinyal olarak görme yeteneğine sahip olması çok önemlidir. Bir duyguyla karşılaştığınızda:
- Bu duygu bana ne anlatmak istiyor?
- Bu duygu, ihtiyaçlarımın karşılanmadığını gösteriyor olabilir mi?
- Bu duyguyla mücadele etmek yerine nasıl ona yer açabilirim?
- Hangi değerlerimi takip edebilirim?
Bu sorularla duygularımızla yeni bir şekilde bağlantı kurarız. Öz-şefkatle yaklaştığımızda, duygularımızı bastırmak yerine dinleyebiliriz.
Duygularımızla Kavga İstemiyoruz, Diyalog İstiyoruz
Duygularımız bizi yönlendirmek için vardır. Onları bastırmak ya da yok saymak, kısa vadede sakinleştirici görünse de, uzun vadede içsel bir parçalanma yaratır. Kabul ve Kararlılık Terapisi’ne göre, bu kopuşu onarmak için duygularla iyi bir ilişki kurmak gerekir. Psikolojik esneklik, duygularla mücadele etmek yerine onları anlamaya çalışmak ve değerlerimiz doğrultusunda yaşamaya devam etmek anlamına gelir. Carl Jung’a göre, bastırılan şey bilinçdışına itilir; ama bir gün mutlaka kader olarak karşımıza çıkar. (Archetypes and the Collective Unconscious, 1959)
Kaderimizi bilinçli bir şekilde yönetmek istiyorsak, duygularımızı dinlemeyi öğrenmemiz gerekir. Çünkü duygularımız, düşüncelerimizi anlamlandırmamız için birer iç pusuladır.
