Motivasyon, bireylerin davranışlarını başlatan, yönlendiren ve sürdürmelerini sağlayan temel bir psikolojik süreçtir. İş yaşamından eğitime, spordan kişisel gelişime kadar birçok alanda motivasyonun kaynağı ve niteliği, bireysel performans üzerinde belirleyici rol oynamaktadır.
Motivasyon kavramı genel olarak iki temel boyutta incelenir: dışsal motivasyon ve içsel motivasyon. Bu iki motivasyon türü, bireylerin görevlerini neden ve nasıl yerine getirdiklerini anlamada önemli bir teorik çerçeve sunar.
Bu yazıda, dışsal ve içsel motivasyon kavramları, bu motivasyonları etkileyen faktörler, kuramsal açıklamalar ve performansla olan etkileşimleri ele alınacaktır.
Dışsal Motivasyon Nedir?
Dışsal motivasyon, bireyin bir davranışı dışsal ödüller veya sonuçlar elde etmek amacıyla gerçekleştirmesi durumudur. Yani kişi, davranışın kendisinden ziyade sonucuna odaklanır.
Örneğin, bir çalışanın prim almak veya terfi etmek için yoğun çaba göstermesi, dışsal motivasyonun tipik bir örneğidir.
Bu tür motivasyon, çoğu zaman örgütsel hedeflerle uyumlu kısa vadeli performans artışları sağlar. Ancak davranışın dışsal ödüllerle sürdürülmesi, ödüller ortadan kalktığında motivasyonun da azalmasına neden olabilir.
Bu nedenle dışsal motivasyonun sürdürülebilirliği, ödül sisteminin adil, anlamlı ve kişisel değerlerle uyumlu olmasına bağlıdır.
İçsel Motivasyon Nedir?
İçsel motivasyon, bireyin davranışı yalnızca o davranışın kendisinden aldığı tatmin, ilgi veya anlam nedeniyle gerçekleştirmesidir.
Bu tür motivasyon, kişinin içsel merakı, öğrenme isteği veya başarma duygusundan beslenir.
Deci ve Ryan’ın Öz Belirleme Kuramı (Self-Determination Theory) bu noktada içsel motivasyonun temelini açıklar. Bu kurama göre bireyler üç temel psikolojik ihtiyacın karşılanmasıyla içsel olarak motive olurlar:
-
Özerklik (var olma) ihtiyacı
-
Aidiyet (ilişki kurma) ihtiyacı
-
Yeterlik (gelişme) ihtiyacı
Dışsal ve İçsel Motivasyona Kuramlarla Bakış
Motivasyon olgusunu açıklamak üzere çeşitli psikolojik kuramlar geliştirilmiştir. Bu kuramlar, bireylerin neden belirli davranışları sürdürdüklerini ve bu davranışların ne kadar kalıcı olduğunu anlamada rehberlik eder.
Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı
Maslow’a göre bireylerin motivasyonu, beş temel ihtiyaç düzeyinin sırasıyla karşılanmasıyla şekillenir:
fizyolojik, güvenlik, ait olma, saygı ve kendini gerçekleştirme.
Dışsal motivasyon genellikle alt basamaklardaki ihtiyaçlara (örneğin güvenlik veya ekonomik gereksinimler), içsel motivasyon ise üst düzeydeki ihtiyaçlara (örneğin kendini gerçekleştirme) karşılık gelir.
McClelland’ın Başarı Güdüsü Kuramı
McClelland üç temel güdü tanımlar: başarma ihtiyacı, güç ihtiyacı ve ilişki kurma ihtiyacı.
Başarma ihtiyacı yüksek bireyler genellikle içsel olarak motive olurken, güç veya ilişki kurma ihtiyacı yüksek bireyler daha çok dışsal kaynaklarla motive edilirler.
Deci ve Ryan’ın Öz Belirleme Kuramı
Bu kuram, bireyin davranışlarının ne ölçüde özerk veya dışsal olarak yönlendirildiğini açıklayan en kapsamlı teorilerden biridir.
Özerklik, yeterlik ve aidiyet ihtiyaçları karşılandığında bireyler içsel motivasyonla hareket eder. Bu ihtiyaçların bastırıldığı ortamlarda ise motivasyon dışsallaşır; birey yalnızca dışsal ödüller için performans gösterir.
Performans Nedir?
Performans, bireyin belirli bir görevi yerine getirirken sergilediği davranış ve bu davranışın sonucunu ifade eder.
Örgütsel psikoloji literatüründe performans genellikle iki boyutta incelenir:
-
Görev Performansı:
Bireyin iş tanımında belirtilen görevleri ne ölçüde etkin biçimde yerine getirdiğini gösterir.
Örneğin, bir çalışanın belirlenen hedefleri zamanında ve hatasız tamamlaması görev performansına örnektir. -
Bağlamsal Performans:
İş tanımının ötesinde, örgütün sosyal ve psikolojik ortamına katkıda bulunan davranışlardır.
İş arkadaşlarına yardım etmek, olumlu tutum sergilemek veya örgütsel bağlılığı güçlendirmek bu kapsamda değerlendirilir.
Yüksek performans, yalnızca bireyin bilgi ve becerileriyle değil, aynı zamanda motivasyonel düzeyiyle de yakından ilişkilidir.
Dışsal Motivasyon, İçsel Motivasyon ve Performans Etkileşimi
Motivasyon ve performans arasındaki ilişki karmaşık ancak güçlüdür.
İçsel motivasyon, uzun vadeli ve sürdürülebilir performans artışıyla ilişkilendirilirken; dışsal motivasyon genellikle kısa vadeli verim artışları sağlar.
Araştırmalar, içsel olarak motive bireylerin daha yaratıcı, problem çözmede daha esnek ve işlerine daha bağlı olduklarını göstermektedir.
Buna karşılık dışsal ödüller uygun biçimde tasarlandığında, özellikle görev performansını artırmada oldukça etkilidir.
Burada önemli olan dengeyi korumaktır. Aşırı dışsal ödül vurgusu, “aşırı gerekçelendirme etkisi (overjustification effect)” nedeniyle içsel motivasyonu azaltabilir.
Ancak örgütlerde her iki motivasyon türünün uyum içinde kullanılması, hem kısa vadeli hedeflerin hem de uzun vadeli bağlılığın desteklenmesini sağlar.
Örneğin, özerklik sağlayan bir iş ortamında başarıyı ödüllendiren sistemler, hem içsel hem de dışsal motivasyonu güçlendirerek performansı maksimuma çıkarabilir.
Sonuç
Bireyin potansiyelini ortaya çıkaran en güçlü psikolojik dinamiklerden biri motivasyondur.
Dışsal ve içsel motivasyon, farklı kaynaklardan beslenmelerine rağmen bir arada var olduklarında bireysel ve örgütsel performans üzerinde en yüksek etkiyi yaratırlar.
Kuramlar göstermektedir ki, bireylerin var olma, ilişki kurma ve gelişme ihtiyaçlarının karşılandığı ortamlarda içsel motivasyon artmakta; adil ödül sistemleri ve takdir mekanizmalarıyla desteklenen dışsal faktörler ise bu motivasyonu pekiştirmektedir.
Dolayısıyla sürdürülebilir performans, yalnızca ödül veya ceza sistemleriyle değil, bireyin anlam, değer ve özerklik duygusunu da destekleyen bütüncül bir motivasyon anlayışıyla mümkündür.
