Sadece Güçlü Olan Değil, Zarif Olan da Ayakta Kalır
Şunu iddia edebilirim ki sevgili okuyucu, eminim hayatınız hiçbir zaman düz bir çizgide yürümek gibi kolay ve tek düze olmamış, türlü zorluklarla başa çıkmak zorunda kalmışsınızdır. Fazlaca beklenmedik olay, şaşırtıcı ve ani gelişen olumlu olumsuz birçok deneyim, alt üst olan planlar… Tüm bunlar yaşantınızı temelinden sarsarken siz ne yapmayı tercih ettiniz? İşte tam olarak böyle anlar için geçerli, oldukça özel psikolojik bir beceriden söz etsem size. Zihinsel esneklik dediğimiz bu beceri sadece günü kurtarmak veya hayatta kalmak için değil, ömür boyu gelişimin kapısını açmak için bir anahtardır.
Zihinsel esneklik, sadece iyi günlerinizde değil, hayat tam olarak tepetaklak olduğunda, planlarınız bozulduğunda, duygusal regülasyonu getiren ve toparlanıp yeniden doğru kararlar alabilmeyi, uyum gösterebilmeyi sağlayan güçtür. Bu tip durumlar karşısında iki seçenek vardır: Ya dağılıp, her şeyi bırakıp içine gömülmek ya da şartları değerlendirip, yeni koşullara uyum sağlayıp kartları yeniden dağıtmak. Yani aslında, kendini yeniden inşa etmek. Bunu yapabilen insanlar zihinsel esnekliği gelişmiş bireylerdir. Bunu yapabilmek için her zaman savaşmak, inatlaşmak zorunda değilsiniz. Bazen insan savaşmaktan da yorulur. O nedenle geri çekilip, biraz bekleyebilir, ortamı izleyip, tanıdıktan sonra elinizdeki yeni verilerle neler yapabileceğinize bir bakabilirsiniz.
Bu noktada kendinizi bastırılmış ve hatta duygularınızı ifade edemediğiniz için öfkeli hissediyor olabilirsiniz. Ama, zihinsel esnekliği gelişmiş bir bireyseniz, tam aksine, içe dönmenin; dinlenip güç toplayarak, yeni bir stratejiyle geri dönmek olduğunu bilirsiniz ve yolunuzu yeniden çizersiniz. Bu tıpkı yaygın olarak kullanılan şu metafora benzer: Hayat bazen bir nehir gibi akar, kimi zaman yönü değişir, kimi zaman toprağa taşar, bazen de kurur. Zihinsel esneklik ise o nehrin kıvrımlarını izleyen bir kano gibidir. Suya karşı koymaz, sadece birlikte akar ve kendi yolunu bulur. O hâlde, zorlayıcı deneyimler karşısında düşüncelerimizle savaşmak yerine, akmayı öğrenebilmemiz gerekir.
Zihinsel esneklik; gerektiğinde düşünceleri yeniden düzenleyerek problem çözme becerimizi geliştirebilmek, farklı çözüm yolları olduğuna inanarak değişen koşullara uyum sağlayabilmek, perspektifimizi genişleterek yeni bir yön çizebilmektir. Bu yeti, zorlu problem çözme süreçlerinde, duygusal regülasyonu sağlamada ve toplumsal rollere uyum göstermede bireye kolaylık sağlar.
Zihinsel Esneklik Mekanizması Nasıl Çalışır?
1. Yürütücü İşlevler Bağlantısı
Beynin ön bölgesinde, frontal lobun ön kısmına yerleşmiş olan prefrontal korteks; plan yapma, problem çözme, yorumlama, dikkati sürdürme, düşünme, duygusal regülasyon ve harekete geçme süreçlerinde yoğun olarak görev alır. Bu nedenle zihinsel esneklik olgusu bu bölge ile yakından ilişkilidir (Diamond, A., 2013).
2. Piaget Bilişsel Gelişim Kuramı
Piaget (1952), çocukların bilişsel esneklik kazandıkça, davranışlarında daha az katı tutum ve benmerkezci yaklaşım gösterdiğini savunmuştur.
Ayrıca çeşitli araştırmalar, erken çocukluk deneyimleri, ebeveyn tutumları, sürekli stres maruziyeti, düşük farkındalık, duygusal zekâ ve eğitim durumunun bu mekanizmanın gelişimini etkileyen faktörlerden olduğunu göstermektedir.
Zihinsel Esnekliği Zayıf Bireyler Neler Yaşar?
Zihinsel esnekliği gelişmemiş bireyler, ruminasyon dediğimiz tekrarlayıcı düşüncelere takılı kalırlar. Bu düşüncelerin yapısı genellikle oldukça katıdır. “Ya hep ya hiç”, “Ya siyah ya beyaz” tarzı kalıplar içerir. Bu nedenle farklı bakış açıları olduğuna inanmak, zihinsel esnekliğe sahip olmayan bireyler için oldukça zordur. Yine bu bireyler bir karar alma sürecinde sık sık yoğun kaygı ve sıkışmışlık hissi yaşar. Bu tip durumlarda karar vermek zorunda olmak, onlar için adeta büyük bir felakettir. Sosyal ilişkilerinde, iş ortamındaki çatışmalarda yine o tanıdık sıkışmışlık hissi ve yoğun kaygı, düşüncelerine eşlik eder. En önemlisi de değişen yaşam koşullarına uyum problemleri yaşama, bu problemleri çözemediği gibi işlevselliğini de sürdürememe gibi zorluklar yaşamalarıdır.
Zihinsel Esnekliği Gelişmiş Bireyler Ayrıcalıklı Mıdır?
Zihinsel esnekliği gelişmiş birey, artık kendisine yararı olmayan düşünceleri terk etmekte güçlük yaşamaz. Düşüncelerinin içeriği genellikle farkındalık temelinde gelişmiş olup, düşünceleriyle savaşmak yerine onları fark etmeyi, tanımayı ve anlamlandırmayı seçmiştir. Değişen koşullara hızlı çözümler üreterek, plan yapar, uyumlu davranışlar geliştirirler. Yapılan çalışmalar gösteriyor ki, bu kişiler iş ortamındaki sorunlara karşı daha ılımlı, hemen pes etmeyen ve takım çalışmasını sürdürebilen bir yapıdadır.
Peki Zihinsel Esneklik Nasıl Arttırılır?
Martin ve Anderson (1998) “The Cognitive Flexibility Scale: Three Validity Studies” çalışmasında bilişsel esnekliği oluşturan üç temel unsurdan bahsetmiştir:
- Alternatiflerin olduğunun farkında olma
- Esnek ve uyumlu olma isteği
- Esnek olma yeteneğine olan inanç
Bu üç unsur bireyin bilişsel esnekliğini tanımlamakta ve ölçmekte kullanılmıştır. Buna ek olarak, otomatik düşünceler dediğimiz, gün boyunca zihnimizde dolaşan, çoğunlukla farkında olmadığımız, katı tutum içeren bu düşüncelerimizi tanımak, fark edebilmek, bu düşünceler yerine daha gerçekçi ve alternatif olan düşünceleri yerleştirebilmek önemlidir (Martin & Anderson, 1998). Zihinsel esnekliği geliştirme sürecinde özellikle günlük rutinlerde ufak değişiklikler yapmak beyinde yeni nöral bağlantılara yol açacağından oldukça etkili yöntemlerdir.
Yapılan çalışmalara göre, öz şefkati ve öz saygısı yüksek bireyler dış onay aramadan kendilerini motive etmek konusunda oldukça başarılıdır. Özellikle öz şefkati yüksek bireyler hatalarını felaketleştirmeyi seçmeyip, kendilerini yetersiz olarak yaftalamamayı seçtiğinden değişen koşullarla baş etmekte oldukça başarılıdır. Tüm bunları geliştirmek çok kolay olmasa da terapötik yöntemler (Kabul ve Kararlılık Terapisi, Bilişsel Davranışçı Terapi gibi) eşliğinde psikolojik destek çalışmalarının olumlu sonuçları çalışmalarla kanıtlanmıştır. Bu nedenle gerektiğinde psikolojik destek almaktan geri durmamak gerekir.
Sonuç
Sonuç olarak, zihinsel esneklik becerisi geliştirilebilir bir yapıya sahiptir. Öyle ki bu süreç, bireyi geliştiren ve dönüştüren zarif bir süreçtir.
Kaynakça
- Martin, M. M., & Anderson, C. M. (1998). The Cognitive Flexibility Scale: Three Validity Studies. Communication Reports, 11(1), 1-9.
- Piaget, J. (1952). The origins of intelligence in children. New York: International Universities Press.
- Diamond, A. (2013). Executive functions. Annual Review of Psychology, 64, 135-168.
- Boyes, A. (2022, Haziran 1). Think Different: 10 ideas for more mental flexibility. Psychology Today. https://www.psychologytoday.com/us/blog/changepower/202206/think-different-10-ideas-more-mental-flexibility
- Karshdan, T. B., & Rottenberg, J. (2010). Psychological flexibility as a fundamental aspect of health. Clinical Psychology Review, 30(7), 865-878.
