Gündelik yaşamda hepimiz, farkında bile olmadan çevremizin etkisiyle kararlar alabiliyoruz. Bu etki sadece aile ya da resmî kurumlarla sınırlı değil; arkadaş grupları, çalışma ekipleri, hatta sosyal medya toplulukları bile üzerimizde güçlü bir baskı kurabiliyor. Bazen bu baskı o kadar doğal bir şekilde işler ki, kimsenin “baskı yapmadığı” bir ortamda bile kendimizi çoğunluğun görüşüne uymaya çalışırken bulabiliyoruz.
İtaat konusu, sosyal psikolojinin en çok araştırılan alanlarından biri. Milgram’ın (1963) yaptığı ünlü deney, insanların otorite figürlerinin talimatlarına beklenenden çok daha fazla boyun eğdiğini göstermişti. Her ne kadar bu deney laboratuvar ortamında yapılmış olsa da benzer durumların gündelik hayatta da yaşandığını görmek mümkün. Bugün, popüler veya baskın bir arkadaş grubundaki kişi ya da sosyal medyada çok takipçili bir kullanıcı, “görünmez otorite” gibi davranabiliyor.
Türkiye’de yapılan kültürlerarası araştırmalar, toplumun daha çok “biz” odaklı, yani toplulukçu özellikler taşıdığını ve bu yapının da sosyal onay ihtiyacını güçlendirdiğini ortaya koyuyor (Kağıtçıbaşı ve Cemalcılar, 2014). Bu da zaman zaman kişilerin kendi düşüncelerinden ödün verip, çoğunluğun beklentilerine göre davranmasına yol açabiliyor. Asch’in (1955) klasik uyum deneyleri, insanların açıkça yanlış olduğunu bildikleri kararlara bile sırf gruba uymak için katılabildiklerini göstermişti. Benzer biçimde, Türkiye’de üniversite öğrencileriyle yapılan bir araştırmada, akran onayını kaybetme korkusunun riskli kararları artırdığı görülmüş (Erdem ve Yıldırım, 2021). Bu bulgular, sosyal baskı ve görünmez otoritenin psikolojik gücünü oldukça net biçimde ortaya koyuyor.
Normatif Baskı ve Seyirci Etkisi
Normatif baskı, grubun bir parçası olma ve dışlanmaktan kaçınma isteğimizden besleniyor. Bu nedenle, sosyal çevre çoğu zaman resmî bir otorite gibi davranarak bireyin davranışlarını şekillendirebiliyor. Üstelik böyle durumlarda sorumluluk hissi de dağılabiliyor. Latane ve Darley’in (1970) tanımladığı “seyirci etkisi”, özellikle kalabalık ortamlarda kimsenin sorumluluk almadığı durumlarda sıkça karşımıza çıkıyor.
Dijitalleşmeyle birlikte sosyal çevre kavramı da değişti. Artık sadece fiziksel ortamlarla sınırlı değil. Sosyal medya, insanların davranışlarını, tutumlarını ve tepkilerini şekillendiren yeni bir alan haline geldi. Türkiye’de yapılan bir araştırma, genç yetişkinlerin çevrimiçi zorbalığa tanık olduklarında çoğunlukla sessiz kaldıklarını ve çoğunluk tepkisine uyum sağladıklarını gösteriyor (Demir ve Kara, 2022). Bu durum, normatif baskı ve seyirci etkisinin dijital dünyada da güçlü bir şekilde var olduğunu ortaya koyuyor.
Grup Baskısı, Eleştirel Düşünme ve Direnç
Sosyal yaşamın farklı alanlarında grup dinamikleri, bireylerin düşünce ve davranışlarını ciddi biçimde etkiliyor. Örneğin; arkadaş çevrelerinde lider konumdaki kişilerin yönlendirdiği kararlara kimsenin itiraz etmemesi, üniversite ya da iş ortamında çoğunluğa uymak için kişisel fikirlerin bastırılması, ya da çevrimiçi topluluklarda popüler isimlerin görüşlerine eleştirel yaklaşamama gibi durumlar hep bu etkiye örnek. Bu örnekler bize gösteriyor ki, otorite her zaman bir unvandan gelmez; bazen statü, popülerlik veya sadece “çoğunluk” olmak bile yeterlidir (Asch, 1956).
Grup baskısına karşı durmak ise yalnızca irade meselesi değildir. Psikolojik kaynaklar da burada büyük önem taşır. Araştırmalar, öz-farkındalık ve kişisel değerlerin net olmasının sosyal baskıya karşı koruyucu bir rol oynadığını gösteriyor (Kross ve Ayduk, 2017). Türkiye’de yapılan bir başka çalışma (Özdemir ve Sarı, 2020) ise, farklı görüşlere açık sosyal destek ağlarının kişinin “hayır” diyebilme becerisini artırdığını ortaya koymuştur.
Bu nedenle eğitim kurumlarında eleştirel düşünme ve etkili iletişim becerilerini güçlendiren programların yer alması oldukça önemlidir. Böyle programlar, gençlerin grup baskısını fark etmesini, buna direnebilmesini ve kendi düşüncelerini özgürce ifade etmesini sağlar. Nitekim araştırmalar, eleştirel düşünme becerilerinin gelişmesinin bireylerin sosyal baskılara karşı daha dirençli olmalarını desteklediğini ortaya koyuyor (Facione, 2011).
Duygusal Dayanıklılık ve Dijital Farkındalık
Bunun yanında, yalnızca düşünsel değil duygusal becerilerin de güçlendirilmesi gerekir. Toplumda açık ve saygılı iletişim kültürünün teşvik edilmesi, insanların farklı görüşleri bastırmadan, savunmaya geçmeden paylaşabilmelerine olanak tanır. Bu tür bir iletişim ortamı, hem empatiyi hem de toplumsal bağları güçlendirir (Gürses, 2020). İnsanların birbirinden öğrenebildiği, farklılıkların zenginlik olarak görüldüğü bir sosyal yapı, grup baskısına karşı en güçlü panzehirlerden biridir.
Öte yandan, dijital medya okuryazarlığının artması da günümüz dünyasında son derece gereklidir. Çevrimiçi linç kültürü ve yanlış bilgi yayılımına karşı bireylerin eleştirel düşünme becerilerini kullanmaları, etik ve sorumlu paylaşımlar yapmaları büyük fark yaratır. UNESCO’nun (2019) raporunda da vurgulandığı gibi, güvenilir bilgiye ulaşma, yanlış bilgiyi ayırt etme ve dijital ortamda saygılı iletişim kurma becerileri, bilinçli bir toplumun temelini oluşturur.
Sonuç
Sonuç olarak, itaat yalnızca resmî otoritelerle sınırlı bir olgu değildir. Arkadaş çevreleri, dijital topluluklar ve diğer sosyal ortamlar da “görünmez otoriteler” aracılığıyla bireylerin kararlarını etkileyebilir. Sosyal psikolojinin klasik bulgularıyla da desteklenen bu durum, Türkiye’de yapılan güncel araştırmalarla paralellik göstermektedir. Bu yüzden hem bireysel hem toplumsal düzeyde eleştirel düşünceyi, açık iletişimi ve dijital farkındalığı geliştirmek; sosyal çevre baskısına karşı durmanın en etkili yollarından biridir.
Kaynakça
Asch, S. E. (1955). Opinions and social pressure. Scientific American, 193(5), 31–35.
Asch, S. E. (1956). Studies of Independence and Conformity: A Minority of One Against a Unanimous Majority. Psychological Monographs, 70(9), 1–70.
Demir, G., ve Kara, B. (2022). Çevrimiçi zorbalığa tanık olan genç yetişkinlerde seyirci etkisi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(3), 45–62.
Erdem, M., ve Yıldırım, N. (2021). Üniversite öğrencilerinde akran onayı ve riskli davranış ilişkisi. Türk Psikoloji Yazıları, 24(48), 75–88.
Facione, P. A. (2011). Critical Thinking: What It Is and Why It Counts. Insight Assessment.
Gürses, F. (2020). İletişimde Açıklık ve Empati Üzerine Bir Değerlendirme. İletişim Çalışmaları Dergisi, 8(2), 45–60.
Kağıtçıbaşı, Ç., ve Cemalcılar, Z. (2014). Dünden bugüne insan ve insanlar: Sosyal psikolojiye giriş. İstanbul: Evrim Yayınları.
Kross, E., ve Ayduk, O. (2017). Self-distancing: Theory, research, and current directions. Advances in Experimental Social Psychology, 55, 81–136.
Latane, B., ve Darley, J. M. (1970). The unresponsive bystander: Why doesn’t he help? New York: Appleton-Century-Crofts.
Milgram, S. (1963). Behavioral study of obedience. Journal of Abnormal and Social Psychology, 67(4), 371–378.
Özdemir, S., ve Sarı, H. (2020). Sosyal destek ağlarının kişisel karar alma süreçlerine etkisi. Psikoloji Çalışmaları Dergisi, 40(1), 59–78.
UNESCO. (2019). Media and Information Literacy: Policy and Strategy Guidelines. Paris: UNESCO Publishing.
