Günümüz yaşamının vazgeçilmez bir parçası haline gelen sosyal medya platformları, iletişimin ve etkileşimin en hızlı gerçekleştiği alanlardır. Bireylerin birçok farklı ihtiyaçlarına yanıt veren ve mesafeleri yakınlaştıran bu platformlar yaşamın olmazsa olmaz birer unsuru haline gelmiştir (Babacan, 2016). Öyle ki bu medyanın içerisinde doğan çocuklar bu teknolojilere hayatlarının merkezinden birer rol atfetmektedir. Sosyal medya platformlarında paylaşılan her bir fotoğraf, alınan her bir beğeni, yorum veya mesaj bireyin benlik algısını besleyen ya da sorgulayan birer unsur haline gelmektedir. Günümüz yaşamıyla bu denli içli olan sosyal medya, yaygınlaştığı andan itibaren benlik ve benlik sunumu konuları çerçevesinde incelenmeye başlanmıştır.
Sosyal Medyada Benlik İnşası ve Sunumu
Çevrimiçi platformlarda geçirilen sürenin artmasıyla birlikte bireylerin bu mecralarda kendilerini ifade etme eğilimleri de güçlenmiştir. Gerçek hayata kıyasla benlik sunumunun daha hızlı ve kolay gerçekleştirildiği bu platformların birtakım getirileri mevcuttur (Güler ve ark., 2022). Sosyal medyanın sağladığı ifade özgürlüğü sayesinde bireyler, gerçek hayatta kendileri için idealleştirdikleri benliklerini sunma kolaylığını elde etmektedir.
Gerçek yaşamda sahip olunamayan kişisel özellikler, roller, ilişkiler ve hayatlar sosyal medya aracılığıyla sanal bir şekilde oluşturulmaktadır. Bu bağlamda Erving Goffman’ın dramaturjik yaklaşımı, sosyal medyada bireylerin benlik inşası ve sunum süreçlerini anlamak için güçlü bir kuramsal çerçeve sunmaktadır.
Goffman’ın kuramında sözü edilen kavramlar şunlardır:
-
Performans: Kişinin başkalarını etkilemek ve benlik sunumunu gerçekleştirmek için yaptığı eylemlerin bütünü.
-
Aktör: Performansı sergileyen birey.
-
Seyirci: Aktörün etkilemeye çalıştığı ve benlik sunumunda bulunduğu kişi veya kişiler.
-
Rol: Aktörün performans sırasında toplumsal normlara uygun olacak şekilde üstlendiği davranış kalıpları.
-
Ön Sahne: Seyirciler üzerinde istenen etkinin açık bir şekilde oluşturulmasına yarayan alanlar.
-
Arka Sahne: Bireyin daha az filtrelenmiş haliyle performans sergilediği özel alanlar.
-
İzlenim Yönetimi: Bireyin, başkalarının zihninde oluşturmak istediği izlenimi kontrol etme çabası.
Genel bir tanıma göre benlik, kişinin “Ben kimim?” sorusuna verdiği yanıtlar bütünüdür. Bireyin kendine dair bildikleri, başkalarının kendisiyle ilgili görüşlerinin yansımalarının toplamıdır. Amerikan sosyolojisinin önemli isimlerinden biri olan Goffman, benlik kavramı üzerine önemli çalışmalara imza atmıştır.
Goffman’ın dramaturjik yaklaşımına göre bireyler bir tiyatro sahnesinde rol yapar gibi günlük yaşamda da farklı anlarda farklı performanslar sergilemektedir (Kaymak, 20204). Farklı anlarda sergilenen her bir performans farklı bir benliğin içeriğini oluşturmaktadır. Dijital ortamlarda paylaşılan her bir fotoğraf, alınan beğeniler ve takipçiler dijital ortamdaki benliğin şekillenmesini sağlayan unsurlardır.
Ön Sahne ve Arka Sahne Ayrımı
Ön sahnede yer alan aktör konumundaki kullanıcı, takipçilerinin zihninde oluşturmak istediği izlenime uygun bir performans sergileyebilmek için farklı rollere bürünmektedir.
Bireyler, ön sahne işlevi gören açık profillerinde; kişisel bilgiler, paylaşılan fotoğraflar ve takip ettikleri hesaplar aracılığıyla ideal benliklerini sunmaktadır. Toplumsal onay arayışı, beğenilme, güçlü görünme ve olumlu geri bildirim alma motivasyonu, arka sahnede daha sınırlı düzeyde ortaya çıkmaktadır (Kavut, 2018).
Sınırlı sayıdaki kişilere açık profiller, mesajlaşmalar ya da özel grupları kapsayan arka sahnede bireyler daha filtresiz ve samimi benlik özellikleri yansıtmaktadır. Dolayısıyla sosyal medya araçları, Goffman’ın ön sahne-arka sahne ayrımının günümüz dijital ortamlarına taşındığını ve bireylerin benlik sunumunu farklı düzlemlerde şekillendirdiğini göstermektedir.
Sosyal Medyada Benlik Sunumunun Olası Psikolojik Sonuçları
Sonuç olarak sosyal medya, Goffman’ın dramaturjik yaklaşımının dijital boyutta da kendine yer edindiğini göstermektedir. Kuram, bireylerin farklı benlik inşası süreçlerini teorik açıdan açıklasa da psikolojik sonuçlarını anlamada yetersiz kalmaktadır.
Sosyal medya, bireylerin onay arayışı ve beğenilme motivasyonlarını doğrudan etkileyen bir araçtır. Kullanıcılar aldıkları yüksek beğeni ve takip oranlarıyla kısa süreli özgüven artışı deneyimleyebilir; ancak kendilerini başka kullanıcılarla kıyaslayarak yetersizlik ve eksiklik duygularına da maruz kalabilirler.
Özellikle ön sahnede sergilenen ideal benlik ile arka sahnedeki gerçek benlik arasındaki fark büyüdükçe yetersizlik ve kaygı hissi artabilmektedir (Deligöz, 2023). Sosyal karşılaştırmanın yanı sıra bireyin ideal benliği ile gerçek benliğini kıyaslama çabası kimlik çatışmasının ortaya çıkmasına yol açabilmektedir.
Dijital ortamlardaki onaylanma döngüsü, bireyleri sürekli olarak performans sergilemeye ve başkalarının zihninde olumlu bir imaj yaratmaya zorlamaktadır. Bu durum, uzun vadede özgüven dalgalanmalarına, kendilik değerinde azalmaya ve benlik algısında parçalanmaya yol açabilmektedir.
Bu nedenle sosyal medya kullanımının yol açtığı psikolojik baskıyı azaltmak için kullanıcıların sosyal medya kullanım sürelerinde sınırlandırmaya gitmeleri önerilmektedir. Bilinçli paylaşım yapmaları, sosyal karşılaştırmayı kısıtlamaları ve çevrimdışı etkinliklere yönelmeleri faydalı olmaktadır.
Kaynaklar
Babacan, M. E. (2016). Sosyal medya kullanım alanları ve bağımlılık ilişkisi. Addicta: The Turkish Journal on Addictions, 3(1), 7-28. DOI:10.15805/addicta.2016.3.0017
Deligöz, E. (2023). Psikolojik Bakış Açısı ile Sosyal Medyada Benlik Sunumu. https://doi.org/10.32739/usmut.2023.9.15.100
Güler, Ş., Şahin, Y., ve Balcı, E. V. (2022). Sosyal medyada çevrimiçi benlik sunumunun öznel iyi oluş üzerine etkisi: İnstagram kullanıcıları üzerine bir araştırma. Erciyes İletişim Dergisi, 9(1), 361-380. https://doi.org/10.17680/erciyesiletisim.993055
Kavut, S. (2018). Goffman’ın benlik sunumu kuramı bağlamında sosyal medyada kimlik inşası: Instagram üzerine bir araştırma. NOSYON: Uluslararası Toplum ve Kültür Çalışmaları Dergisi (1), 1-12.
Kaymak, N. (2024). Tasarım anlambilimi ve Goffman’ın dramaturjik yaklaşımı kesişiminde bir bakış: Görüntülü görüşme deneyimi üzerine bir çalışma. (Yayımlanmış yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
