Hiç kalabalık bir odada sunum yaparken heyecandan ellerinizin titrediğini ve sesinizin kısıldığını hissettiniz mi? O an, muhtemelen salondaki herkesin sizin ne kadar gergin olduğunuzu anladığını düşündünüz. Ancak sunumdan sonra bir arkadaşınıza sorduğunuzda, “Hiç de belli olmuyordu, gayet iyiydin” yanıtını almanız oldukça olasıdır. İşte bu durum, “şeffaflık yanılsaması” (illusion of transparency) adını verdiğimiz yaygın bir bilişsel önyargılar örneğidir. Kendi duygu ve düşüncelerimizin, dışarıdan gerçekte olduğundan çok daha net anlaşıldığına inanma eğilimindeyiz.
Peki, nedir bu bilişsel önyargılar? En basit tanımıyla, beynimizin bilgiyi işlerken kullandığı sistematik düşünce kalıpları ve zihinsel kısa yollardır. Çevremizden gelen sonsuz miktardaki veriyi anlamlandırmak ve hızlı karar verme sağlamak için beynimiz, adeta bir bilgisayar gibi verimlilik modunda çalışır. Bu kısa yollar, çoğu zaman farkında bile olmadan algılarımızı, yargılarımızı ve kararlarımızı etkiler. Yani zihnimiz, sandığımız kadar tarafsız bir gözlemci değildir.
Bilişsel Önyargıya Ne Neden Olur?
Bilişsel önyargılar, zihnimizin bir kusuru değil, onun çalışma şeklinin doğal bir sonucudur. Bunun arkasında yatan birkaç temel neden vardır. Birincisi, zihinsel verimlilik arayışıdır. Beynimiz, karşılaştığı her durumda derinlemesine analiz yapmak yerine enerji tasarrufu sağlamak için sezgisel düşünce (heuristics) adı verilen zihinsel kısa yollara başvurur (Tversky & Kahneman, 1974). Nobel ödüllü psikolog Daniel Kahneman’ın “Sistem 1” adını verdiği bu hızlı ve otomatik düşünme biçimi, özellikle modern dünyanın yarattığı sürekli bilgi bombardımanı karşısında karar verme süreçlerimizi kolaylaştırır. Beynimiz, bu bilgi selinde boğulmamak için dikkatini önemli gördüğü noktalara odaklar ve geri kalanını filtreler (Kahneman, 2011).
İkinci olarak, karar verme süreçlerimiz asla saf mantıktan oluşmaz; duygusal ve motivasyonel faktörler algımızı derinden etkiler. Korku, mutluluk veya öfke gibi duygular, olayları değerlendirme biçimimizi değiştirir ve risk algımızı etkiler. Aynı şekilde, özsaygımızı koruma veya bir gruba ait hissetme gibi motivasyonlar da bizi belirli düşünce kalıplarına iter. Bazen bir fikri, mantıklı olduğu için değil, bize kendimizi iyi hissettirdiği veya sosyal çevremiz tarafından kabul gördüğü için benimseriz. Bu durum, objektif değerlendirme yapmamızı engelleyerek önyargılara zemin hazırlar.
Günlük Hayattan Yaygın Önyargı Örnekleri
Bilişsel önyargılar hayatımızın her alanında karşımıza çıkar. İşte en sık rastlananlardan bazıları:
-
Doğrulama Önyargısı (Confirmation Bias): Mevcut inançlarımızı destekleyen bilgileri fark etme ve aksi yöndeki kanıtları görmezden gelme eğilimimizdir. İnandığınız siyasi görüşü destekleyen haberleri okurken, karşıt görüşleri “yalan haber” diyerek geçiştirmeniz buna bir örnektir.
-
Çıpalama Etkisi (Anchoring Effect): Bir karar verirken duyduğumuz ilk bilgiye aşırı derecede bağlı kalma eğilimidir. Mağazalarda gördüğümüz “Eski Fiyat: 500 TL, Yeni Fiyat: 250 TL” etiketi, 500 TL’lik ilk bilgiyi “çıpa” olarak kullanarak 250 TL’nin çok iyi bir fırsat olduğu algısını yaratır.
-
Sürü Psikolojisi (Bandwagon Effect): Bir fikrin veya davranışın, ona katılan insan sayısı arttıkça daha çekici hale gelmesidir. Herkesin konuştuğu bir diziyi sırf popüler olduğu için izlemeye başlamanız veya bir yatırım aracına herkes alıyor diye yönelmeniz bu etkinin sonucudur.
-
Ulaşılabilirlik Sezgisi (Availability Heuristic): Bir olayın gerçekleşme olasılığını, aklımıza ne kadar kolay geldiğine göre yargılama eğilimimizdir. Medyada sıkça bir uçak kazası haberi gördükten sonra uçağa binmekten korkmak, istatistiksel olarak araba yolculuğunun çok daha riskli olduğunu göz ardı etmemize neden olabilir. Çünkü uçak kazası imgesi zihnimizde daha canlı ve “ulaşılabilirdir”.
-
Kendine Hizmet Etme Önyargısı (Self-Serving Bias): Başarılarımızı kendi kişisel özelliklerimize (zeka, yetenek) atfederken, başarısızlıklarımız için dış etkenleri (şanssızlık, başkalarının hatası) suçlama eğilimimizdir. Sınavdan yüksek not alınca “Çok iyi çalıştım,” düşük not alınca ise “Hoca zaten çok zor sormuştu” demek bu önyargının klasik bir yansımasıdır.
Önyargılarla Yaşamayı Öğrenmek
Bilişsel önyargılar, hızlı ve sezgisel karar verme süreçlerimizi kolaylaştırsa da modern dünyanın karmaşık problemlerinde (finansal yatırımlar, kariyer seçimleri, sosyal ilişkiler vb.) yanlış kararlara yol açabilirler.
Buradaki amaç, bu önyargıları tamamen ortadan kaldırmak değildir; çünkü bu imkansızdır. Asıl hedef, onların varlığının farkına varmaktır. Kararlarımızı neyin şekillendirdiğini anladığımızda, bir adım geri atıp daha bilinçli düşünebiliriz. “Bu kararı verirken hangi bilgilere odaklanıyorum?”, “Acaba aksi yöndeki kanıtları göz ardı ediyor olabilir miyim?” gibi sorular sormak, zihnimizin otomatik pilotundan çıkarak daha rasyonel bir yol izlememize yardımcı olur.
Kendi düşünce süreçlerimizi sorgulamak, daha isabetli kararlar almanın ve dünyayı daha berrak bir şekilde algılamanın ilk ve en önemli adımıdır.
Kaynakça
Tversky A, Kahneman D. Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases. Science. 1974 Sep 27;185(4157):1124-31. doi: 10.1126/science.185.4157.1124. PMID: 17835457.
