Karar verme; bilgi toplama, alternatifleri değerlendirme ve mümkün olan en iyi seçimi yapmak amacıyla zihinsel ve psikolojik işlevlerin birlikte çalıştığı üst düzey bilişsel bir süreçtir.
İkili Sistem Nedir?
Karar almamızı sağlayan iki sistem, Daniel Kahneman‘ın Hızlı ve Yavaş Düşünme adlı kitabında tanımladığı, karar verme sürecinin arka planında neler olduğunu anlamamızı sağlayan bir yapıdır. Burada deneyimsel-mantıksal olarak adlandırılan bu ayrım, farklı isimler altında da görülebilir. Epstein ve Pacini’nin mantıksal-deneyimsel olarak isimlendirmesinin yanı sıra; otomatik-kontrollü ve Sistem 1-Sistem 2 gibi isimlendirmeler de karşımıza çıkar.
1. Sistem
Sistem 1 işlemesi otomatik ve hızlıdır. Çok az çaba gerektirir veya hiç çaba gerektirmez, sezgilere dayalıdır ve neredeyse refleksif olarak çalışır. Rutin konularda genellikle Sistem 1’i kullanırız. Örneğin; bir sesin kaynağına doğru yönelmek, bir kişinin ses tonunda kızgın olup olmadığını anlamak, bir nesnenin diğerinden uzakta olup olmadığını anlamak gibi üzerine düşünmeden otomatik olarak gerçekleşir.
2. Sistem
Sistem 2, otomatik değildir. Dikkatimizi vermemiz, bilinçli bir işlemleme gerçekleştirmemiz gereken sistemdir. Sistem 2 işlemesi daha yavaş ve bilinçlidir. “Dikkat kesilmek” deyimi bu sistem için uygun olacaktır; herhangi bir dikkat eksikliğinde aksama yaşanabilir. Örneğin; kalabalık bir ortamda özellikle bir sese odaklanmak, koşucuların start tabancısının sesine hazırlanması, tez yazımında literatür taraması yapmak ve benim şu anda bu yazıyı yazıyor olmam gibi dikkat ve bilinçli düşünce gerektiren her davranış ve düşüncedir.
İki Sistemin Birbiri ile İlişkisi
Sistem 2, normalde otomatik olan odaklanma ve anımsama işlevlerini programlayarak Sistem 1‘in çalışma şeklini bir ölçüde değiştirebilir. Örneğin; havaalanından sizi almaya gelen arkadaşınızı kalabalık bir yerde beklerken onu otomatik olarak fark edebilirsiniz, ancak kendinizi sarı saçlı ve beyaz ceketli bir kadını aramaya hazırlarsanız, arkadaşınızı belirli bir mesafeden de fark etme olasılığınızı artırmış olursunuz.
İki sistemin aynı anda birbirinden bağımsız çalışabildiği durumlar da olabilir. Örneğin; siz düz bir yolda araba sürerken (Sistem 1) yan koltuğunuzda oturan arkadaşınızın anlattıklarını dinleyebilir ve ona cevap verebilirsiniz (Sistem 2). Ayrıca, araba sürmek otomatikleşmiş bir davranış olmasına rağmen zor ve karmaşık bir yolda araba kullanırken ikinci sistemin desteğine ihtiyaç duyabilirsiniz.
Bu iki sistem, bahsedilen şekilde işbirliği içerisinde olabileceği gibi zaman zaman çatışma içinde de olabilirler. Bunun güzel bir örneğini Stroop Testi‘nde görebiliriz. Stroop Testi, kelimelerin renk adlarının yazıldığı ancak bu kelimelerin farklı mürekkep renkleriyle yazıldığı bir bilişsel psikoloji testidir. Bu test, dikkat, odaklanma, zihinsel esneklik ve inhibisyon gibi bilişsel becerileri ölçmek amacıyla uygulanır.
Stroop Testi uygulanırken Sistem 1 otomatik olarak renklere odaklanır ancak testin istediği şey renklerin değil yazıların söylenmesidir. Bu durum da dikkat ve bilinçli bir süreç gerektirdiği için Sistem 2 devreye girer. Ancak bu şekilde farklı renkle yazılmış bir rengi söylerken düşünerek ve takılarak tepki veririz. Kısacası zorlanırız. Bu durumu Sistem 1 ve Sistem 2‘nin çatışma durumu olarak örneklendirebiliriz.
Sonuç
- Sistem 1, daha otomatik, hızlı ve refleksifken Sistem 2 daha yavaş, duyarlı ve bilinçlidir. Bu iki sistemin uyumlu ve birbirini tamamlayıcı yanları olabildiği gibi çatıştığı noktalar da vardır.
- Sistem 1 zorlandığında, mevcut sorunu çözmek için daha detaylı ve spesifik işlemleri desteklemek amacıyla Sistem 2‘ye başvurur. Sistem 1‘in yanıt veremediği bir soru ortaya çıktığında, Sistem 2 devreye girer.
- Sistem 1’in hızlı ve sezgisel yaklaşımı, günlük rutinlerimizi kolaylaştırırken; Sistem 2’nin analitik ve düşünceli doğası, karmaşık problemlerle başa çıkmamızı sağlar. Bu iki sistemin dengeli kullanımı, yanılma olasılığımızı azaltabilir.
- Sistem 2‘nin görevlerinden biri, Sistem 1‘in dürtülerini kontrol altına almaktır. Başka bir deyişle, Sistem 2 öz disiplin sağlamakla yükümlüdür. Bu durum da bahsedilen yanılsamaların önüne geçebilir.
Örneğin; Müller-Lyer Yansılsaması olarak bilinen bu şekil, farklı uzunluklarda iki yatay çizgi, uçlarında ise farklı yönleri gösteren iki kuyruktan oluşur. İlk bakışta Sistem 1‘imizin otomatik olarak vardığı sonuç, alttaki çizginin bariz biçimde üsttekinden daha uzun olduğu yönündedir. Hepimizin tanık olduğu budur ve bu nedenle gördüğümüze inanmakta doğal bir şekilde hareket ederiz. Ancak bu resimle daha önce karşılaştıysanız, ünlü Müller-Lyer yanılsamasını fark etmiş olabilirsiniz. Bir cetvelle ölçerek yatay çizgilerin aslında aynı uzunlukta olduğunu görebilirsiniz. Artık siz – yani Sistem 2‘niz ya da bilinçli olan siz- bu şekildeki iki yatay çizginin eşit uzunlukta olduğunu biliyorsunuz. Ancak altındaki çizgiyi hâlâ daha uzun olarak algılıyorsunuz. Ölçümlere güvenmeyi tercih ettiniz, ancak Sistem 1‘in kendi işleyişini durduramazsınız. Gerçeği bildiğiniz halde yanılgıya düşmemek için uçlarına kuyruklar eklendiğinde, çizgilerin uzunluğuna dair izlenimlerinize güvenmemeyi öğrenmelisiniz.
- İşte bu iki sistem; kendine özgü yetenekleri ve sınırlılıklarıyla karar verme sürecinde zihnimizdeki etkin unsurlardır.
