İkili ilişkilerde kontrol ve manipülasyon davranışları sıkça gözlemlenir; ancak çoğu zaman bu davranışların kökenleri fark edilmeyen bilinçdışı süreçlere dayanır.
Psikodinamik yaklaşım, bu eğilimlerin bastırılmış duygular, yetersizlik hissi ve gölge benlik aracılığıyla şekillendiğini öne sürer (Jung, 1953; Fromm, 2015).
Gölge Benlik ve Yetersizlik Duygusu
Jung’a göre gölge benlik, bireyin toplum ve kültürel normlar nedeniyle kabul görmeyen yönlerini temsil eder (Jung, 1953).
Bu bastırılmış yönler, farkında olunmadan sergilenen manipülatif davranışlarda kendini gösterebilir.
Örneğin; değersizlik veya yetersizlik hissi, diğerlerini kontrol etme veya yönlendirme eğilimine dönüşebilir.
Fromm’a göre, sevme kapasitesi gelişmemiş bireyler, kendi eksikliklerini başkalarını yönlendirerek veya etkilemeye çalışarak telafi etmeye çalışır (Fromm, 2015).
Bu durum, bilinçdışı motivasyonlarla birleştiğinde ilişkilerde manipülasyon davranışlarının ortaya çıkmasına zemin hazırlar.
Yetersizlik duygusu, bireyin kendini koruma ve değersizlik hissini dengeleme ihtiyacıyla başkalarının davranışlarını yönlendirme eğilimini tetikler.
Bağlanma stilleri de manipülasyon davranışlarını etkiler.
Kaygılı veya kaçıngan bağlanma stiline sahip bireyler, ilişkilerde kontrol ve yönlendirme ihtiyacı gösterebilir (Bowlby, 1969).
Kültürel ve toplumsal normlar ise gölge benliğin manipülatif yönlerini güçlendirir.
Toplumun güç ve üstünlük davranışlarını ödüllendirmesi, bastırılmış yönlerin daha görünür hale gelmesine neden olur (Lammers & Galinsky, 2009).
Gölge benliğin farkında olan bireyler, empati becerilerini geliştirerek manipülatif eğilimlerini bilinçli farkındalıkla yönetebilirler.
Psikoterapi, bireyin gölge benliğini tanımasına ve ilişkilerde sağlıklı sınırlar koymasına yardımcı olur.
Bu farkındalık, hem bireyin ruhsal sağlığı hem de ilişkilerin sürdürülebilirliği açısından önemlidir.
Manipülasyonun Psikodinamik Temelleri
Manipülasyon, psikodinamik perspektifte, bireyin bilinçdışı çatışmalarını çözmek ve duygusal ihtiyaçlarını tatmin etmek için başvurduğu davranışsal stratejiler olarak tanımlanır (Fromm, 2015; Jung, 1953).
Bu davranışlar genellikle güç, kontrol ve güvenlik ihtiyacına dayanır; bireyin yetersizlik duygularını telafi etme çabasını yansıtır.
Manipülatif davranışlar ilişkilerde çeşitli biçimlerde kendini gösterebilir:
-
Duygusal yönlendirme: Karşı tarafın suçluluk veya utanç hissetmesi sağlanabilir.
-
Yakınlık ve mesafe döngüsü: Aşırı ilgi gösterip ardından uzaklaşmak, bağlılığı test etmek için kullanılabilir.
-
Belirsiz mesajlar: Karşı tarafın duygusal bağımlılığını pekiştirir.
Bastırılmış öfke, kıskançlık veya korku gibi duyguların başkalarına yansıtılması (projeksiyon), bireyin kendi eksikliklerini gizlemesine hizmet eder.
Kontrol ve tahmin edilebilirlik arzusu ise, belirsizlik ve kaygıyı azaltmak amacıyla karşı tarafın davranışlarını yönlendirme ihtiyacını doğurur.
Daha yıkıcı manipülasyon biçimleri arasında şunlar yer alır:
-
Duygusal şantaj: Suçluluk, utanç veya korku yaratarak istenilen davranışı elde etme.
-
İzolasyon: Sosyal destek ağını kısıtlayarak bağımlılık yaratma.
-
Pasif-agresif davranışlar: Küçümseme veya geciktirme yoluyla dolaylı yönlendirme.
-
Seçici bilgi paylaşımı: Bazı bilgileri saklayarak veya çarpıtarak algıyı yönlendirme.
Bu tür manipülatif davranışlar kısa vadede bireye güvenlik ve üstünlük hissi verebilir; ancak uzun vadede ilişkilerde güven kaybına, duygusal yıpranmaya ve karşılıklı gerilime yol açar.
Psikodinamik farkındalık ve terapötik müdahaleler, bireyin manipülatif eğilimlerini fark etmesine ve ilişkilerde daha sağlıklı iletişim stratejileri geliştirmesine olanak sağlar (Paulhus & Williams, 2002).
Sonuç
Kontrol ve manipülasyon eğilimleri, ikili ilişkilerde sıkça gözlemlenen fakat çoğu zaman bilinçdışı süreçlerden kaynaklanan davranış örüntüleridir.
Gölge benlik, bastırılmış duygular ve yetersizlik hissi, manipülasyon davranışlarının temelini oluşturur.
Sağlıklı ilişkiler, farkındalık, empati ve karşılıklı saygı üzerine inşa edilmelidir.
Bireyin kendi gölge yönlerini fark etmesi, manipülasyon eğilimlerini azaltması açısından kritik öneme sahiptir.
Bu farkındalık, kişinin davranışlarını bilinçli biçimde yönetmesini sağlar ve ilişkilerini daha sağlıklı bir zemine taşır (Fromm, 2015; Jung, 1953).
Kaynakça
Fromm, Erich. Sevme Sanatı. Altın Kitaplar, 2015.
Jung, C. G. Psychological Aspects of the Persona. Princeton University Press, 1953.
Bowlby, John. Attachment and Loss: Vol. 1. Attachment. Basic Books, 1969.
Paulhus, Delroy & Williams, K. The Dark Triad of Personality: Narcissism, Machiavellianism, and Psychopathy. Journal of Research in Personality, 2002.
Lammers, Joris & Galinsky, Adam. Power and Moral Hypocrisy. Current Opinion in Psychology, 2009.
Stern, Robin. The Gaslight Effect: How to Spot and Survive the Hidden Manipulation Others Use to Control Your Life. Harmony, 2007.
